انوری ابیوردی

شنبه ١۴/مهر/١٣٨۶ - ۶/اکتبر/٢٠٠٧


اوحدالدین علی پسر محمد خاورانی مشهور به انوری ابیوردی (درگذشته به سال ۵٧٨ خ/١١٨٩ م) از بزرگ‏ترین شاعران و قصیده‏‌سرایان زبان پارسی است. ابیورد امروزه جزو جمهوری ترکمنستان است. در تذکره‏‌های ادبی درباره‏‌ی وی گفته‏‌اند:

در شعر سه تن پیامبرانند ---------- هر چند که «لا نَبی بعدی»
اوصاف و قصیده و غزل را ---------- فردوسی و انوری و سعدی

وی در حکمت و نجوم (ستاره‏‌شناسی) و علوم دیگر زمان خود تحصیل کرده بود و شعرهایش پر است از اصطلاحات علمی و نجومی. قطعه‏‌ی حکمی زیر از او مشهور است:

آن شنیدستی که روزی زیرکی با ابلهی ----- گفت «کاین والی شهر ما گدایی بی حیاست»
گفت «چون باشد گدا آن کز کلاهش تکمه‏‌ای ----- صد چو ما را روزها بل سال‌ها برگ و نواست؟»
گفتش «ای مسکین! غلط اینک از اینجا کرده‏‌ای ----- آن همه برگ و نوا دانی که آنجا از کجاست؟
دُر و مروارید طوقش اشک اطفال من است ----- لعل و یاقوت سِتامش خون ایتام شماست
او که تا آب سبو پیوسته از ما خواسته است ----- گر بجویی تا به مغز استخوانش زان ماست
خواستن کُدیه است خواهی عُشر خوان خواهی خراج ----- زان که گر دَه نام باشد یک حقیقت را رواست:
چون گدایی چیز دیگر نیست جز خواهندگی ----- هر که خواهد گر سلیمانست و گر قارون، گداست.»

(ستام: زین اسب. کدیه: گدایی. عشر: مالیات یک دهم.)

و این قصیده از وی بسیار زیبا و مشهور است و می‏‌بینیم که هویتی به نام ایران و ایرانی در زمان وی نیز وجود داشته است:

از زبان اهل خراسان به خاقان سمرقند رکن‌الدین قلج طمغاج خان پسرخوانده سلطان سنجر

به سمرقند اگر بگذری ای باد سحر ----------- نامهء اهل خراسان به بر خاقان بر
نامه‌ای مطلع آن رنج تن و آفت جان ----------- نامه‌ای مقطع آن درد دل و سوز جگر
نامه‌ای بر رقمش آه عزیزان پیدا ---------- نامه‌ای در شکنش خون شهیدان مضمر
نقش تحریرش از سینهء مظلومان خشک ----------- سطر عنوانش از دیده محرومان تر
ریش گردد ممر صوت ازو گاه سماع ----------- خون شود مردمک دیده ازو وقت نظر
تاکنون حال خراسان و رعایات بودست ----------- بر خداوند جهان خاقان پوشیده مگر؟ ...
کارها بسته بود بی‌شک در وقت و کنون ----------- وقت آنست که راند سوی ایران لشکر ...
دایمش فخر به آن است که در پیش ملوک ----------- پسرش خواندی سلطان سلاطین سنجر
باز خواهد ز غُزان کینه که واجد باشد ----------- خواستن کین پدر بر پسر خوب سیر
چون شد از عدلش سرتاسر توران آباد ----------- کی روا دارد ایران را ویران یکسر
ای کیومرث‌بقا پادشه کسرا عدل ----------- وی منوچهرلقا خسرو افریدون فر
قصهء اهل خراسان بشنو از سر لطف ----------- چون شنیدی ز سر رحم به ایشان بنگر ...
خبرت هست که از هرچه در او چیزی بود ----------- در همه ایران امروز نماندست اثر
خبرت هست کزین زیر و زبر شوم غُزان ----------- نیست یک پی ز خراسان که نشد زیر و زبر ...
شاد الا به در مرگ نبینی مردم ----------- بکر جز در شکم مام نیابی دختر
مسجد جامع هر شهر ستورانشان را ----------- پایگاهی شده نه سقفش پیدا و نه در
خطبه نکنند به هر خطه به نام غز از آنک ----------- در خراسان نه خطیب است کنون نه منبر
کشته فرزند گرامی را گر ناگاهان ----------- بیند، از بیم خروشید نیارد مادر
آنکه را صد ره غز زر ستد و باز فروخت ----------- دارد آن جنس که گوئیش خریدست به زر ...
به خدایی که بیاراست به نامت دینار ----------- به خدایی که بیفراخت به فرت افسر
که کنی فارغ و آسوده دل خلق خدا ----------- زین فرومایهء غز شوم پی غارت‌گر ...
آخر ایران که ازو بودی فردوس به رشک ----------- وقف خواهد شد تا حشر برین شوم حشر ...
هرکه پایی و خری داشت به حیلت افکند ----------- چه کند آنکه نه پایست مر او را و نه خر؟
رحم‌کن رحم بر آن قوم که نبود شب و روز ----------- در مصیبتشان جز نوحه‌گری کار دگر
رحم‌کن رحم برآن قوم که جویند جُوین ----------- از پس آنکه نخوردندی از ناز شکر
رحم‌کن رحم بر آنها که نیابند نمد ---------- از پس آنکه ز اطلسشان بودی بستر
رحم‌کن رحم بر آن قوم که رسوا گشتند ---------- از پس آنکه به مستوری بودند سمر ...
بهره‌ای باید از عدل تو نیز ایران را ----------- گرچه ویران شد بیرون ز جهانش مشمر
تو خور روشنی و هست خراسان اطلال ----------- نه بر اطلال بتابد چو بر آبادان خور
هست ایران به مثل شوره، تو ابری و نه ابر ----------- هم برافشاند بر شوره چو بر باغ مطر
بر ضعیف و قوی امروز تویی داور حق ----------- هست واجب غم حق ضعفا بر داور
کشور ایران چون کشور توران چو تراست ----------- از چه محرومست از رافت تو این کشور
گر نیاراید پای تو بدین عزم رکاب ----------- غُز مدبر نکشد باز عنان تا خاور
کی بود کی که ز اقصای خراسان آرند ----------- از فتوح تو بشارت بر خورشید بشر ...
خلق را زین حشر شوم اگر برهانی ----------- کردگارت برهاند ز خطر در محشر ...
روشن است آنکه بر آن جمله که خور گردون را ----------- بود ایران را رایش همه عمر اندر خور ...

مطلع: بیت اول، آغاز
مقطع: بیت آخر، پایان
ممر: (عربی) محل عبور
ریش: زخم
سماع: (عربی) شنیدن
غُز: یا اوغوز (Ughuz) نام گروهی از ترکان
آن که را صد ره ...: کسانی که می‏‌توانستند غُزان را صد بار با زر بخرند و بفروشند امروز غزان مانند بنده‏‌ی زرخرید با آنان رفتار می‏‌کنند.
جوین: نان جو
حَشَر: (عربی) سپاه، لشکر
مستوری: پوشیدگی، حیا
سمر: افسانه، مشهور
اَطلال: (عربی، جمع طل) ویرانی
خور: خورشید
مطر: (عربی) باران
مُدبِر: بخت برگشته