واژه‏های زیبا

جمعه ٢٧/مهر/١٣٨۶ - ١٩/اکتبر/٢٠٠٧

در کتاب «تاریخ شاهنشاهی هخامنشیان» نوشته‏ی ا.ت. اومستد که زنده یاد دکتر محمد مقدم در سال ١٣۴٠ به پارسی برگردانده است واژه‏های زیبای زیر را یافتم.

آدریان atrium = altar. آدُریان به معنای آتشکده است. atrium نیز از واژه‏ی آتُر پارسی (همان آذر یا آتش) گرفته شده به علاوه‏ی پسوند رومی ium به معنای جا.

بازبرد reference

بداختری disaster. اختر یا استاره یا ستاره در پارسی همان star در انگلیسی است.

بَغانی pagan
بغان پرستی paganism
بَغ به معنای خدا است. مانند بغپور به معنای پسر خدا که به شکل فغفور نیز درآمده است. شاهان ساسانی خود را بغ می‏خواندند. بغستان یعنی جای خدا. بغستان بعدها به صورت بگستان و بیستان و بالاخره بیستون (Bistun نه بی ستون!) درآمد که پر است از نقش کنده‏های ساسانیان و از مکان‏های باستانی در کرمانشاه است. هم چنین بغداد به معنای داده یا هدیه‏ی خدا است که نام روستایی ایرانی در نزدیکی تیسفون بود. وقتی عباسیان با کمک ایرانیان به قدرت رسیدند پایتخت خلافت اسلامی به این روستا منتقل شد.
این واژه‏ی انگلیسی صفت نسبی دین‏های پیشامسیحی اروپا است.

بوزه/بوزا/بوز beer. بوز واژه‏ای است پارسی به معنای آبجو. جالب آن که در انگلیسی روزمره نیز به نوشیدنی‏های الکلی booze می‏گویند. البته این واژه‏ی انگلیسی از ریشه‏ی دانمارکی būsen است و شاید با نوشیدن و نوشیدنی (boire, boisson) در فرانسوی نیز مربوط باشد.
نام دیگری برای آبجو در پارسی «فوگان» است که در عربی به شکل فُقاع درآمده است.

بیلک bulletin. بیلک کوچک شده‏ی بیله است که فرمان شاهان بوده است.

پایندان guaranty
پردیز park
پریستار priest: پریستار یعنی پرستنده
پیرانوردی circumnavigate. به معنای گشتن دور کره‏ی زمین.

تاشک formula: تاش شکل کوتاه شده‏ی تراشیده است. تاشک یعنی ریخت کوچک. همان طور که فرمولا یعنی فرم یا ریخت کوچک.
دکتر حیدری ملایری برای فرمولا برابر دیسوله را پیشنهاد کرده است.
دیسوله/دیسول (disul)، در برابر formula، از لاتین به معنای «صورت کوچک، شکل کوچک، قالب کوچک»، از forma «صورت، شکل، قالب» + پسوند کِهش ulus- (مؤنث ula-، خنثا ulum-).
دیسول از دیس «صورت، شکل»، از پهلوی dês, dêsag «صورت، شکل، فرم، ساختمان»، مصدر dêsidan «شکل دادن، متشکل کردن، ساختن» + پسوند فارسی -اول/-اوله که مانند پسوند لاتین کهش و کوچکی را می‌رساند. نمونه‌ها: زنگوله، کوتوله، مشکوله (مشک کوچک)، تُنگوله (تُنگ کوچک)، گلوله، گوله (گوی کوچک)، جاشوله (در کردی خر کوچک)، و دیگرها.

تاره/تارک tiara. این واژه‏ی لاتین از همان تاره یا تارک پارسی گرفته شده است به معنای تاج.

جوشک jug

چارو cement. شکل دیگر چارو همان ساروج است.

چهره‏نما portrait

خاوند lord. خاوند ساده شده‏ی خداوند است. شکل دیگر آن خداوندگار است که شاگردان مولانا محمد بلخی به وی می‏گفتند. خداوندگار به شکل خَنگار کوتاه شده است و رقص درویشی که مولانا ابداع کرد به نام رقص خنگاری نیز شناخته می‏شود.

خندستان comedy

داشن grant. داشن به معنای پاداش است. در کتاب ”ویس و رامین“ سروده‏ی فخرالدین اسعد گرگانی آمده است:
بدین کار و بدین گفتار نیکو ---------- ترا ایزد دهد داشن به مینو

رزم‏آرایی tactic

رزم‏آمایی strategy

وخش/وخشگر oracle. وخش به معنای الهام آسمانی است. به احتمال بسیار زیاد «وحی» در عربی از همین واژه‏ی پارسی گرفته شده است. وخشگر کسی است که وخش دریافت می‏کند.

چنجه chunk

کج‏دین heretic

زایچه horoscope

زخم‏بند bandage

سوگنامه tragedy

شهریار sovereign

-فام ish-
-فش oid- دو پسوندی که امروز کمتر در پارسی استفاده می‏شود.

کاک cake. در کرمانشاه نان شیرینی به نام کاک می‏پزند که بسیار ترد و شیرین و خوشمزه است.

مِهستان senate. مِه به معنای بزرگ است در برابر که به معنای کوچک. مهستان مجلسی بوده است در زمان اشکانیان که بزرگان کشور در آن حضور داشتند و شاه از آنان اندرز و پیشنهاد می‌گرفته است. مانند سنا در روم. واژه‏ی سنا نیز با بزرگ و ارشد (senior) هم ریشه است.
نام دیگری که از ریشه‏ی مه گرفته شده است مهستی (Mehsati) است که امروزه بیشتر مَهستی (Mahasti) گفته می‏شود. شاعربانوی مشهوری همعصر و هم شهری نظامی گنجوی داریم به نام مهستی گنجوی.

مِهین‏شهر metropolis

نیکی‏گر benefactor

کاچال furniture. در فرهنگ دهخدا درباره‏ی کاچال نوشته است که به احتمال شکل دیگری از کاخال است. کاخال صفت نسبی کاخ است مانند چنگال. کاخال یعنی وسایل و لوازم کاخ یا خانه. پسوند «ال» نیز از پسوندهای پارسی است که دیگر فراموش شده است. دکتر ادیب سلطانی برای بین‌المللی (international) برابر «اندرکشورال» را پیشنهاد می‏کند.


نیز نگاه کنید به واژه‏نامه‏ی دکتر محمد حیدری ملایری دانشمند اخترفیزیک در نپاهش‏گاه (رصدخانه‏ی) پاریس.