حکومت‏های ایرانی - عضدالدوله دیلمی

یک‏شنبه ٢٢/مهر/١٣٨۶ - ۱۴/اکتبر/٢٠٠٧

ابوشجاع فناخسرو [=پناه خسرو] مشهور به عضدالدوله [=بازوی دولت] دیلمی از معروف‏ترین و بزرگترین حاکمان خاندان بویه است. پدرش حسن رکن الدوله بود.

ابوشجاع بویه پسر فناخسرو در لشکر وشمگیر زیاری خدمت می‏کرد. بویه سه پسر داشت به نام‏های علی، حسن و احمد که آنها نیز در خدمت وشمگیر بودند. این سه برادر با اجازه‏ی وشمگیر از لشکر وی جدا شدند و بر بخش‏هایی از ایران فرمان راندند. چندی بعد، خلیفه‏ی عباسی در بغداد را زیر فرمان خود آوردند و به ترتیب لقب‏های عمادالدوله، رکن الدوله و معزالدوله را یافتند.

تاریخ نویسان بعدی بویه را از نسل بهرام گور دانستند. ابوعلی مسکویه او را از نسل یزدگرد سوم خواند اما ابوریحان بیرونی این حرف‏ها را باطل و بی پایه خوانده است.

علی عمادالدوله حاکم فارس بود و حسن رکن الدوله حاکم ری. وقتی علی درگذشت چون پسری نداشت حسن رکن الدوله در سال ٣٣٧ ق/٣٢٧ خ پسر سیزده ساله‏اش فناخسرو عضدالدوله را به حکومت فارس گماشت. عضدالدوله در سال ٣٥٧ ق/٣٤٧ خ. کرمان و عمان را نیز به قلمروی خود افزود. وی سپس در نبردی سردار ترک آلپ تکین را شکست داد و تا بغداد وی را تعقیب کرد. خلیفه‏های عباسی بغداد برای مقابله با نفوذ ایرانیان به ترکان روی آورده بودند. آلپ تکین نیز به خلیفه پناهنده شد. اما عضدالدوله به بغداد حمله کرد و آلپ تکین و خلیفه را نیز شکست داد. پس از این شکست، خلیفه به روستای (کردنشین) تکریت پناهنده شد. عضدالدوله خلیفه را به بغداد برگرداند و او را بر خلافت باقی گذاشت. سپس دیار بکر (در ترکیه‏ی امروزی) را نیز زیر فرمان آورد. حاکم حلب در سوریه را نیز شکست داد و آنجا را نیز زیر فرمان خود آورد. از سمت شرق نیز بلوچستان و مکران را به قلمروی خود افزود. وی بزرگترین حاکم خاندان بویه شد.

عضدالدوله در آبادانی ایران و فارس تلاش فراوانی کرد و بناهای بازمانده از ساسانیان را حفاظت می‏کرد. از جمله
١) شهر «گور« یا «خوره اردشیر» (به معنای فره یا شکوه اردشیر) را که اردشیر بابکان ساخته بود بازسازی کرد و نام آن را پیروزآباد یا فیروزآباد گذاشت. معماری این شهر در زمان ساسانیان به صورت دایره‏ی کامل بود و در مرکز آن یک آتشکده با برج مارپیج قرار داشت که خلیفه‏ی عباسی بغداد برای ساخت مسجد سامرا از آن الگو گرفت.

٢) سد بزرگی بر روی رود کام فیروز یا همان رود کر ساخت که به بند امیر معروف شد.

٣) در اصفهان رصدخانه‏ای ساخت که عبدالرحمان صوفی ستاره‏شناس بزرگ سده‏ی چهارم در آنجا کار می‏کرد.

۴) در بغداد بیمارستانی ساخت که بیمارستان عضدی خوانده می‏شد. بیمارستان از نوآوری‏های ساسانیان بود. پیش از آن، پزشکان یا در دربار بودند یا در خانه‏ی خود به پزشکی می‏پرداختند.

۵) وی وزیری نصرانی [=مسیحی] داشت به نام نصر ابن هارون. به درخواست این وزیر کلیسای بزرگی در بغداد ساخته شد.

عضدالدوله تصمیم گرفت به تقلید از ملوک عجم [=ساسانیان] با امپراتور روم ارتباط برقرار کرده و دوست داشت از دربار آنان هدیه و تحفه به دربار وی فرستاده شود. وی طی ترفندی موفق شد از دربار روم شرقی هدیه‏هایی دریافت کند.

جزییات بیشتر این ماجرا در کتاب «دیالمه و غزنویان» نوشته‏ی عباس پرویز (انتشارات علمی، تهران، ١٣٣۶ خورشیدی) آمده که منبع این نوشته نیز هست.

عضدالدوله در سال ٣٧٢ ق/٣۶۱ خ در سن ۴۷ سالگی پس از ٣۴ سال حکومت بر اثر بیماری صرع (غش) درگذشت.

هم چنین ن.ک.
حکومت‌های ایرانی: زیاریان
حکومت‌های ایرانی: سامانیان
حکومت‌های ایرانی: طاهریان و صفاریان