بوستان سعدی

دوشنبه ١٣/فروردین/١٣٨۶ - ٢/اپریل/٢٠٠٧

شیخ مصلح‏الدین سعدی شیرازی از بزرگترین سخنوران زبان پارسی است. بر اساس نوشته‏های خودش در کودکی پدرش را از دست داد.

مرا باشد از درد طفلان خبر ------- که در خردی از سر برفتم پدر

سپس به دلیل ناآرامی‏های سیاسی با حمایت حاکم شیراز، ابوبکر بن سعد زنگی، شهر را ترک کرد.

سعدیا! حب وطن گرچه حدیثی است شریف ------- نتوان مُرد به سختی که «من اینجا زادم»
(اشاره به حدیثی از پیامبر اسلام: حب الوطن من الایمان=وطن دوستی نشانه‏ی ایمان است)

وی به خاطر علاقه و وابستگی به سعد پسر ابوبکر زنگی، تخلص سعدی را برگزید. پس از خروج از شیراز، در نظامیه‏ی بغداد درس خواند و دارای مقرری (به اصطلاح آن زمان «ادرار» = آنچه به صورت دوره‌ای داده می‌شود) یا به اصطلاح امروز بورسی بود که به احتمال از طرف حاکم شیراز برایش تهیه شده بود:

مرا در نظامیه ادرار بود --------- شب و روز تلقین و تکرار بود

سپس به حج رفته و بعد از آن به گردش و تجربه در جهان آن روز پرداخت: از هند (شهر سومنات) و چین و کاشغر در شرق گرفته تا اورشلیم و شمال آفریقا (مغرب) در غرب.

بتی دیدم از عاج در سومنات ---------- مرصع چو در جاهلیت منات

قضا را، من و پیری از فاریاب ------- رسیدیم در خاک مغرب به آب

وی سپس به زادگاه خود شهر شیراز بازگشت.

سعدی در سال ۶۵۵ هجری قمری/۶۳۶ خورشیدی به نگارش یک مثنوی پرداخت تا تجربه‏های خود را بیان کند.

در اقصای عالم بگشتم بسی --------- به سر بردم ایام با هر کسی
تمتع به هر گوشه‏ای یافتم --------- ز هر خرمنی خوشه‏ای یافتم...
دریغ آمدم زآن همه بوستان --------- تهی دست رفتن بر دوستان
به دل گفتم از مصر قند آوردند ------ بر دوستان ارمغانی برند
مرا گر تهی بود از آن قند دست ------ سخن‏های شیرین‏تر از قند هست...
ز شش صد فزون بود پنجاه و پنج -------- که پردُر شد این نامبردار گنج

سعدی در زمان خود شهرت فراوانی در سخنوری کسب کرده بود. گویا برای تحکیم موقعیت خود و رقابت با استاد بزرگ سخن پارسی، فردوسی توسی، مثنوی خود را بر همان وزن و بحر شاهنامه (یعنی بحر متقارب و وزن فعولن فعولن فعولن فعول) سرود. بر خلاف گلستان، سعدی به این مثنوی نام خاصی نداد و در تمام تذکره‏های ادبی به نام سعدی‏نامه شناخته می‏شده است. در سده‏های اخیر ادب‌شناسان نام «بوستان» را برای آن برگزیدند که با نام گلستان همخوانی دارد.

بوستان سعدی دارای ده در یا باب است:

چو این کاخ دولت بپرداختم ----------- بر او ده در از تربیت ساختم
یکی باب عدل است و تدبیر و رای --------- نگهبانی خلق و ترس خدای
دوم باب احسان نهادم اساس ---------- که منعم کند فضل حق را سپاس
سوم باب عشق است و مستی و شور -------- نه عشقی که بندند بر خود به زور
چهارم تواضع، رضا پنجمین --------- ششم ذکر مرد قناعت گزین
به هفتم در، از عالم تربیت --------- به هشتم در، از شکر بر عافیت
نهم باب توبه است و راه صواب -------- دهم در مناجات و ختم کتاب

یک ترجمه‏ی انگلیسی از بوستان را در این نشانی پیدا کردم.

وی در سال بعد یعنی ۶۵۶ هجری قمری / ۶۳۷ خورشیدی به نگارش کتاب گلستان به نثر مسجع و آمیخته با شعر پرداخت و در آن تجربه‏های خود را بازگو کرد.

در این مدت که ما را وقت خوش بود ------- ز هجرت شش صد و پنجاه و شش بود

گلستان دارای یک دیباچه، هشت باب، و بخش پایان کتاب است. نام باب‏های گلستان بدین شرح است:
باب یکم: در سیرت پادشاهان
باب دوم: در اخلاق درویشان
باب سوم: در فضیلت قناعت
باب چهارم: در فواید خاموشی
باب پنچم: در عشق و جوانی
باب ششم: در ضعف و پیری
باب هفتم: در تاثیر تربیت
باب هشتم: در آداب صحبت

چند ماه پیش در زمان بازخوانی گلستان یادداشت‏هایی کرده‏ام که به زودی در اینجا خواهم آورد.

پی‌نوشت:
برای دیدین این یادداشت‌ها در فهرست موضوعی دست چپ روی «سعدی» تقه (کلیک) کنید.