بایگانی دژ پارسه

چهارشنبه ۲۰/شهریور/۱۳۸۷ - ۱۰/سپتامبر/۲۰۰۸

در سال ۱۳۱۲ خ/۱۹۳۳ م وقتی که باستان‌شناسان بُنداد خاوری (Oriental Institue) دانشگاه شیکاگو در پارسه (تخت‌جمشید) مشغول کندوکاو در کاخ‌های داریوش بزرگ و خشیارشا بودند در دو اتاق مربوط به دیواره‌ی یکی از دژها به انبوهی از لوحه‌های گلی برخوردند که در زیر دیوار دفن شده بودند. دیوارها به خاطر آتش‌سوزی اسکندر فروریخته و برخی از این این لوح‌ها شکسته شده‌اند. این مجموعه لوحه‌های گلی که در اندازه‌های مختلف هستند و به زبان‌های مختلف نوشته شده‌اند امروزه به نام «بایگانی دژ پارسه» (Persepolis Fortification Archive) شناخته می‌شوند.


تصویری از دیوار دژ پارسه (همه‌ی تصویرهای این نوشته از تارنمای دانشگاه شیکاگو برداشته شده است.)

باستان‌شناسان شیکاگو این مجموعه را برای پژوهش و بررسی بیشتر به عنوان امانت به امریکا بردند و مشغول مطالعه روی آن شدند. این مجموعه همان است که چندی پیش صحبت از بازگرداندن آن به ایران یا فروش آن برای جبران خسارت شاکیان جمهوری اسلامی بود. این مجموعه شامل کالاهای زیر است:

۱) قطعه‌هایی با خط میخی به زبان عیلامی. بازمانده از ۱۵ تا ۱۸ هزار سند اصلی
۲) قطعه‌هایی به خط و زبان آرامی، بازمانده از ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ سند اصلی
۳) قطعه‌های بازمانده بدون متن اما با نقش مهر. بازمانده از ۵ تا ۶ هزار سند اصلی
۴) قطعه‌های دیگر مانند لوحی به یونانی، لوحی به فریگی. لوحی به پارسی باستان، لوحی با نقش سکه‌های پارسی یا یونانی به جای مهر.
۵) و ...

در زیر دو نمونه از این قطعه‌ها آمده است. برای دیدن تصویر با واگشود بهتر روی آنها کلیک کنید.


نمونه‌ای از متن‌های یافت شده


نمونه‌ای از مهرها

این مجموعه به دو گروه تقسیم می‌شود. بخشی به نام «لوح‌های گنجینه (خزانه)» (Treasury Tablets) که دربردارنده‌ی اطلاعاتی درباره‌ی پرداخت‌هایی سیم (نقره) است که به کارگران و دیگران می‌شده است. و گروه دوم نیز مربوط به پخش خوراک و مانند آن است.

در سال ۱۹۶۹ م/ ۱۳۴۸ خ پرفسور ریچارد هالاک (Richard Hallock) توانست بسیاری از این سندها را بخواند و آنها را منتشر کند. گزارش پرفسور هالاک را می‌توانید در این نشانی در بُنداد خاوری دانشگاه شیکاگو بخوانید. (اندازه‌ی پرونده‌ی پی.دی.اف در این صفحه ۵۷ مگابایت و ۷۸۰ صفحه است). انتشار این گزارش دیدگاه موجود درباره‌ی شیوه‌ی اداره‌ی امپراتوری هخامنشیان را دگرگون کرد زیرا پیش از آن بیشتر آگاهی‌های تاریخ‌دانان از نوشته‌های یونانیان بود اما این سندها مدرک دست اول بودند.

آنچه منتشر شده گزارش ۱۵ سال پایان یافته به ۴۹۳ پیش از میلاد است. برای نمونه از روی این سندها دانسته شده که شاهنشاهی هخامنشیان بسیار سازمان‌یافته بوده است و هر کسی در این امپراتوری پهناور، حقوق و دستمزد ثابت و مشخصی داشته و شیوه‌ی پرداخت نیز بسیار سازمان‌یافته و مستند بوده است. وقتی کسی برای ماموریت کاری به سفری می‌رفته است بدو نامه‌ای داده می‌شده که بر اساس آن میزان دریافتی خوراک و ... وی در طول مسیر مشخص شده بود و به هر ایستگاه که می‌رسیده بر اساس آن نامه بدو جای و غذا می‌دادند. در ازای دریافت این کالا، گیرنده رسیدی می‌داده است. پس از پایان ماموریت رسیدها به عنوان سند تراکنش (transaction) به بایگانی گنجینه پارسه برگردانده می‌شده است.

اطلاعات بیشتر درباره‌ی این مجموعه را می‌توانید در نوشته‌ای در تارنوشت رسمی این پروژه بخوانید با نام «لوحه‌های دژ پارسه چیست؟»

باستان‌شناسان و پژوهشگران پس از سال‌ها تلاش و زحمت از سال ۱۳۸۱ خ/۲۰۰۲ م شروع کردند به عکس‌برداری دیجیتال با واگشود (resolution) خیلی بالا از این سندها و تبدیل آنها به سندهای رایانگری و نیز استفاده از دیگر فناوری‌های پیشرفته مانند پویش (scan) سه‌بُعدی و ... برای بازسازی و ویرایش و درک بهتر این سندها. بسیاری از نتیجه‌های این پژوهش‌ها در تارنمای «شبکه‌ی هخامنشی» در کالج فرانسه (College de France) به همت پرفسور پی‌یر بریان (Pierre Briant) منتشر شده که پیشتر آن را معرفی کردم.

این هم چند نشانی دیگر:

- نشانی تارنمای اصلی پروژه در دانشگاه شیکاگو: http://oi.uchicago.edu/research/projects/pfa

- تارنوشت (وبلاگ) این پروژه: http://persepolistablets.blogspot.com

- مطلب «بایگانی دژ پارسه» در ویکی‌پدیای انگلیسی: http://en.wikipedia.org/wiki/Persepolis_Fortification_Archive

این بایگانی برای مطالعه‌های ایران‌شناسی نقش بسیار مهمی دارد. زیرا سندهای اداری و حسابداری و کشورداری آن دوران بوده است و اطلاعات جالبی از نحوه‌ی کارکرد امپراتوری گسترده‌ی ایران در خود دارد.
برای نمونه بخشی از سخنرانی خانم دکتر بدرالزمان قریب درباره‌ی لوحه‌ای که به زبان پارسی در این مجموعه یافت شده و نقش آن در زمینه‌ی گمانه‌های تازه در خط پارسی باستان:

کشف این لوحه‌ء گلی به خط و زبان فارسی باستان، دیدگاه دانشمندانی را که زبان و خط میخی فارسی باستان را در انحصار فرمان‌های شاهنشاهان هخامنشی (برای تجلی و نمایش قدرت و روایت‌ پیروزی‌های خود) می‌دانند، مخدوش می‌کند. اگر دستور پرداخت مزد یا حقوقی که از یک مقام بالاتر به یک مأمور عادی داده شده بود قابل فهم و اجرا بوده، پس زبان و خط میخی فارسی باستان در امور روزمره و عادی نیز قابل استفاده بوده‌است. شاید کشف این گل‌نوشته در میان چندده‌هزار گل‌نوشتهء ایلامی و صدها گل‌نوشتهء آرامی، سنگ بنای پژوهش‌های بیشتری در این زمینه باشد تا نشان دهد که بایگانی شاهان هخامنشی علاوه بر زبان ایلامی (زبانی که ۲۰۰۰ سال پیش از شکل‌گیری هخامنشیان زبان بومی این سرزمین بود) از زبان مردم فارس نیز بهره می‌جسته‌است.

پی‌نوشت:
هم چنین نگاه کنید به مقاله‌ی نبرد بر سر بایگانی دژ پارسه نوشته‌ی بانو ای.جی. کیو (A. J. Cave) در تارنمای پیوند. (این هم تارنمای رسمی این بانوی ایرانی-امریکایی و نویسنده‌ی کتاب‌های داستانی-تاریخی «روشنک‌نامه» و «کوروش‌نامه» به زبان انگلیسی).