واژه‌شناسی: سوزن و درزن

یک‌شنبه ۱۷/دی/۱۳۹۱ - ۶/ژانویه/۲۰۱۳

سوزن ابزاری فلزی است برای دوختن. «سوزن» در زبان پارسی میانه (پهلوی) به صورت «سوجَن» (sucan) بوده است و در پازند «سُزَن» (sozan) و «سوزَن» (suzan) است. در اوستایی «سوکه» (suka)، در سانسکریت «سوجی» (suci)، در کردی «سوزهین» (suzhin) و «شوزهین» (shuzhin) و «بزهوزهین» (bezhuzhin) است. در زبان بلوچی  «سوجین» (sucin)، «سیجین» (sicin)، «سیشین» (sishin)، «شیشَن» (shishan)، و «شیشین» (shishin) گفته می‌شود. در زبان ایرانی آسی/اُستی (Ossetian) در قفقاز، سوزن را «سوژین» (sujin) و «سُژینه» (sojine) می‌گویند. 

در زبان‌های ایرانی پامیری یعنی در واخی (Wakhi) و سَریکُلی (Sarikuli) بدان «سیج» (sic) گفته می‌شود. 

بر سوزن مژگانم صد رشته گهر دارم / در دامن تو ریزم یا در برت افشانم (خاقانی)

این واژه از ریشه‌ی پورا-هندواروپایی *syu- آمده است که به معنای «به هم وصل کردن و دوختن» است. در پورا-ژرمنیک *siwjanan، در نورس باستان syja، در سوئدی sy، در زبان گوتی siujan و در انگلیسی sew است.

در زبان یونانی واژه‌ی hymen به معنای «پوست نازک، پرده، پرده‌ی دوشیزگی» و نیز hymnos (در انگلیسی: hymn) به معنای «سرود دینی» از همین ریشه اند. در لاتین فعل suere از همین خانواده است. 

نام دیگر سوزن در فرهنگ معین «دوزینه» آمده است. برای آن توضیح ساختاری نیافتم زیرا نام ابزار از فعل «دوختن» باید «دوزه» باشد (بن2 یا حال + ـه: مانند «مالیدن» - «مال» - «ماله»). اگر «دوزینه» از «دوز» + «ینه» ساخته شده باشد به نظرم درست نیست زیرا پسوند «ینه» به نام افزوده می شود و صفت می سازد مانند «پشم» + «ینه» = «پشمینه» = پوشاکی از جنس پشم. یا «زرینه» یعنی ساخته شده از زر. اما «دوز» بن فعلی است و دوزینه به معنای چیزی نیست که از جنس «دوز» باشد!

نام دیگر سوزن «درزن» است. در برخی فرهنگ‌ها آن را کوتاه شده‌ی «درز زن» دانسته‌اند که یکی از «ز»ها حذف شده است. اما به نظر من واژه‌ی «درزن» به شکلی با «درز» پیوند دارد. «درز» از dereza در اوستایی و از ریشه‌ی darez به معنای «محکم کردن» است. شاید «درزن» کوتاه شده‌ی «درزنده» یعنی نام فاعل از فعل «درزیدن» به معنای «محکم کردن» باشد. شاید نام فاعل دیگر از فعل «درزیدن» واژه‌ی «درزی» باشد به معنای «دوزنده».