واژه‌شناسی: چوپان و فئودال

چهارشنبه ١١/بهمن/١٣٩١ - ٣٠/ژانویه/٢٠١٣

«چوپان» و «شُبان/شَبان» در پارسی میانه «شوپان» (šupān) در پارسی کهن fšu pavān و در اوستایی fšu paiti بوده است. بخش نخست یعنی «فشو» به معنای «گله و رمه» است و بخش دوم هم به معنای «نگهبان» است. البته در برخی فرهنگ‌های قدیمی «چوپان» را به «چوب» ربط داده‌اند (چوب+بان = آن که با چوب از گوسفندان نگهبانی کند) و «شبان» را به «شب» (آن که شب گله را می‌چراند) که هر دو ریشه‌شناسی عامیانه اند.

گوسپند از برای چوپان نیست --------------- بلکه چوپان برای خدمت اوست (سعدی – گلستان)

همخانواده‌های «فشو»ی اوستایی در دیگر زبان‌های هندواروپایی چنین اند: در پوروا-هندواروپایی: *peku-، در سانسکریت pasu، در لاتین pecu، در گوتیک faihu، در آلمانی Vieh، و در انگلیسی کهن feoh.

از آنجا که گله بخش مهمی از ثروت و دارایی بوده است واژه‌های یاد شده در زبان‌های اروپایی، معنای کلی پول و ثروت و ... را گرفته است. واژه‌ی «پَیسه» (paisa) - که در افغانستان به معنای کلی «پول» به کار می‌رود - از اردو آمده و از ریشه‌ی دیگری است. در هندوستان و پاکستان پَیسه یک صدم روپیه است. از واژه‌ی لاتین pecu هم در زبان انگلیسی صفت pecuniary به معنای «پولی» و pecunious (ثروتمند) ساخته شده است. واژه‌ی fee (به معنای هزینه‌ی خدمت) در زبان انگلیسی هم از همین ریشه است. البته در زبان پارسی «فی» به معنای «بهای واحد» به کار می‌رود.

در زبان لاتین feodum به معنای زمین یا هر دارایی دیگری بود که در برابر دریافت خدمت به کسی واگذار می‌شده است. به نظر برخی این واژه از fehu* فرانکی/ژرمنیک گرفته شده است که در همان خانواده‌ی بالا جای می‌گیرد و به معنای «گله» است. در سده‌ی هفدهم م. برای توصیف دورهای از تاریخ دوران میانه‌ی اروپا صفت feudal ساخته شد و آدام اسمیت (Adam Smith) انگلیسی، از بنیانگذاران دانش اقتصاد نوین، هم در کتاب معروف خود به نام «ثروت ملت‌ها» (Wealth of Nations) از عبارت feodal government استفاده کرد. در سده‌ی نوزدهم هم نام feudalism – به معنای دستگاه سیاسی/اقتصادی‌ای که پایه‌ی آن واگذاری زمین در برابر خدمت بود – ساخته شد. واژه‌ی feodum لاتین در زبان فرانسوی کهن به صورت fieu و fief درآمد که امروزه واژه‌ی fief در زبان انگلیسی به معنای زمین یا منطقه‌ی واگذار شده به کسی در برابر خدمت است.

مفهوم واگذاری زمین در برابر خدمت، در دوران اسلامی با نام «اِقطاع» (از ریشه‌ی «ق/ط/ع») به معنای «بریدن و تکه کردن و واگذار کردن» و پس از حمله‌ی مغولان با نام «تُیول» شناخته می‌شود.

غلامان به اِقطاع خود تاخته -------------- وطنگاهی از بهر خود ساخته (نظامی گنجوی)

در زبان پارسی دری برای این مفهوم واژه‌های «زمیندار» و «تیولدار» به کار می‌رفته است. امروزه گروهی feudalism را در زبان پارسی به صورت وام‌واژه پذیرفته‌اند و «فئودالیسم» را به کار می‌برند. گروهی هم از برابر طولانی «نظام ارباب رعیتی» استفاده می‌کنند. اما از آنجا که شیوه‌ی اروپایی ساختار حقوقی و ویژگی‌های خود را داشته و با شیوه‌ی رایج در ایران متفاوت بوده است شاید بتوان برای گونه‌ی اروپایی در برابر feudal واژه‌ی «فشومند» و در برابر feudalism «فشومندی» را پیشنهاد کرد.