نامگردانی آذربایجان

دوشنبه ۲۲/فروردین/۱۳۹۱ - ۹/اپریل/۲۰۱۲

اگرچه دوست ندارم وارد سیاست شوم و به مسئله‌های سیاسی بپردازم اما خواننده‌ای نکته‌ای را مطرح کرد و نظر مرا پرسید. از این رو کمی در این باره می‌نویسم.

در طی جنگ‌های ایران و روسیه در زمان قاجار (سده‌ی سیزدهم هجری/نوزدهم مسیحی)، سرزمین‌های قفقاز از دست ایران بیرون رفت و به زیر فرمان امپراتوری روسیه‌ی تزاری افتاد. این منطقه نام تاریخی خود را داشت یعنی بخشی از آن با نام «ارّان» و بخشی به نام «شَروان» شناخته می‌شد. اما پس از فروپاشی امپراتوری روسیه‌ی تزاری و برپایی کمونیسم در شوروی نام این منطقه هم استالین در راستای نقشه‌های شوم وی برای تجزیه‌ی ایران به ناگهان نام تاریخی «آذربایجان» بر همه‌ی سرزمین‌های شمال رود ارس گذاشته شد و این نظریه و افسانه‌ی بی‌پایه ساخته شد که سرزمینی به نام «آذربایجان بزرگ» وجود داشته که در طی جنگ‌های ایران و روسیه میان این دو کشور تقسیم شده است! در تمام تاریخ آن منطقه، به ویژه در میان خود روس‌ها و دیگر اروپاییان، عنوان قومی ترک‌زبانان آن منطقه «تاتار» بود. برای نمونه واسیلی بارتولد (Vasili Barthold)، ترک‌شناس بزرگ روس، در «دانشنامه‌ی اسلام» (Encyclopedia of Islam) در درآیه‌ی مربوط به شهر گنجه نوشته است که

قسمت غربی شهر مسکن تاتارها و ایرانیان است و قسمت شرقی شهر بیشتر مسکن ارمنیان و روس‌ها است و اداره‌های دولتی و دبیرستان‌ها در آنجا است. در قسمت دیگر، از زمان شاه عباس [صفوی] تاکنون خرابه‌ی باروهایی باقی است و مسجدی هست که آن را «مسجد تاتارها» می‌گویند. 

اما پس از این نامگردانی، نام این ترک‌زبانان را «آذری» گذاشتند و نام زبان ترکی آنجا را هم «ترکی آذری» گذاشتند یعنی هویتی ساختگی و زبانی ساختگی. پیش از آن زبان ترکی رایج در شمال رود ارس به نام «ترکی قفقازی» شناخته می‌شد (برای نمونه، ن.ک. مقالهی زنده یاد استاد دکتر عباس زریاب خویی). همان گونه که زبان ترکی رایج در عثمانی را «ترکی عثمانی» و پس از اصلاحات آتاتورک «ترکی استانبولی» می‌خواندند.

در زمان نامگردانی سرزمین‌های شمال رود ارس به «جمهوری سوسیالیستی آذربایجان» بسیاری از ایرانیان اعتراض کردند. نمی‌دانم که آیا اعتراضی رسمی‌ای از طرف دولت ایران به این موضوع شد یا نه. اما اگر هم شده باشد متاسفانه چون در آن زمان قدرت شوروی از ایران بیشتر بود و شوروی عضو مهمی از شورای امنیت و سازمان ملل بود ایرانیان نتوانستند کاری از پیش ببرند. از این رو برخی پیشنهاد دادند حال که نمی‌شود شوروی را مجبور کرد که نام این جمهوری را تغییر دهد برای جلوگیری از آشفتگی و دیگر پیامدهای زیان‌بار، نام آذربایجان راستین و تاریخی تغییر داده شود. مثلا به یاد شهیدان و جانبازانی از این خطّه که برای آزادی ایران جنگیدند و کشته شدند نام «آزادی‌ستان» بر آنجا گذاشته شود. اما این پیشنهاد هم عملی نشد. احمد کسروی تبریزی در کتاب «تاریخ هجده ساله‌ی آذربایجان» درباره‌ی نامگردانی سرزمین‌های شمال رود ارس چنین آورده است:

در همان روزهای نخست خیزش «حاجی اسماعیل آقا امیرخیزی» - که از آزادیخواهان کهن و این زمان از از نزدیکان خیابانی می‌بود - پیشنهاد کرد که آذربایجان چون در راه مشروطه کوشش‌ها کرده و آزادی را برای ایران گرفته، نامش را «آزادیستان» بگذاریم؛ در این هنگام نام آذربایجان یک دشواری پیدا کرده بود؛ زیرا پس از به هم خوردن امپراتوری روس، ترکی‌زبانان قفقاز در باکو و آن پیرامون‌ها جمهوری کوچکی پدید آورده، آن را «جمهوری آذربایجان» نامیده بودند. آن سرزمین نامش در کتاب‌ها «اران» است؛ ولی چون این نام از زبان‌ها افتاده بود و از آن سوی، بنیادگزاران آن جمهوری امید و آرزوشان چنین بود که با آذربایجان یکی گردند؛ از این رو این نام را برای سرزمین و جمهوری خود برگزیده بودند. آذربایجانیان که به چنان یگانگی خرسندی نداشته و از ایرانیگری چشم‌پوشی نمی‌خواستند، از آن نامگذاری قفقازیان سخت رنجیدند و جون آن نامگذاری شده و گذشته بود، کسانی می‌گفتند: بهتر است ما نام استان خود را دیگر گردانیم. همانا پیشنهاد «آزادیستان» از این راه بوده است.

تا زمانی که اتحاد شوروی بر سر پا بود به خاطر کنترل سفت و سخت روس‌ها و بسته بودن مرزها و کمی رفت و آمد و ارتباط جهانی با درون اتحاد شوروی، کسی چندان با نام «جمهوری سوسیالیستی آذربایجان» سروکار نداشت. اما پس از فروپاشی شوروی و جدا شدن جمهوری‌های پیشین آن، جمهوری یاد شده با نام «جمهوری آذربایجان» به عنوان کشوری مستقل و جداگانه در سازمان ملل به ثبت رسید. از این پس به ویژه در میان کشورهای غربی - که معمولا شناخت بسیار محدودی از سرزمین‌های این سوی اروپا دارند - نام سرزمین آذربایجان واقعی با «جمهوری آذربایجان» اشتباه شد.

دولت افزون‌خواه باکو نیز در راستای همان افسانه‌ی «تجزیه‌ی آذربایجان» بزرگ و با بازنویسی تاریخ، همواره از آذربایجان راستین با نام دروغین «آذربایجان جنوبی» نام می‌برد. پان‌ترکان وابسته به این دولت نیز از آذربایجان واقعی به همین نام دروغین نام می‌برند. در ماه بهمن ۱۳۹۰ خ./فوریه ۲۰۱۲ نیز مجلس این کشور پیشنهاد داد نام آنجا را به «آذربایجان شمالی» تغییر دهند تا توهّم و دروغ خود را گسترش دهند و خود را با «کُره‌ی شمالی و جنوبی» مقایسه کنند و در ذهن دیگران این اشتباه را تقویت کنند.

خواننده‌ی گرامی که در بالا یاد کردم از ایرانیان ارمنی است و پیشنهاد کرده است برای پیشگیری از این اشتباه و سردرگمی در سطح جهانی نام آذربایجان راستین یعنی سرزمین آذربایجان ایران نام آنجا را به نام تاریخی آن یعنی «آتورپاتکان» برگردانیم. جالب آن که در زبان ارمنی هنوز نام این خطه «آتورپاتکان» است.

به نظر من اگر قرار است نامی تغییر داده شود همانا نام سرزمین‌های شمال رود ارس است که باید به نام تاریخی خود یعنی ارّان برگردانده شود و «آذربایجان» تنها بر همین سرزمین تاریخی بماند. تغییر نام آذربایجان راستین سبب می‌شود که تمام پیشینه و تاریخ آن فراموش شود و همه‌ی میراث آن به نام دیگران ثبت شود. حق ایران و ایرانیان برای نگه داشتن نام «آذربایجان» خیلی بیشتر است تا کشوری که تنها ۱۰۰ سال از تشکیل آن و ۲۰ سال از جدا شدن و استقلال آن از اتحاد شوروی سابق می‌گذرد.