هلین سانسیسی-ویردنبورخ

دوشنبه ۱/شهریور/۱۳۸۹ - ۲۳/آگوست/۲۰۱۰

یکی از ایران شناسان بزرگ معاصر که سهم بزرگی در بازشناسی تاریخ واقعی هخامنشیان داشت خانمی هلندی است به نام هلِین سانسیسی-ویردنبورخ (Heleen Sancisi-Weerdenburg). بخش نخست نام خانوادگی او در اصل ایتالیایی است و بایستی بر پایه‌ی قانون تلفظ ایتالیایی «سانچیزی» خوانده شود اما در هلندی و انگلیسی و فرانسوی آن را سانسیسی می‌گویند. بخش دوم نیز گاه ویردنبورگ خوانده می‌شود اما بر پایه‌ی تلفظ هلندی ویردنبورخ درست‌تر است.


هلِین سانسیسی-ویردنبورخ (Heleen Sancisi-Weerdenburg)

هلِین سانسیسی-ویردنبورخ در روز چهارشنبه ۲۴ ماه می سال ۱۹۴۴ خ/ ۴ خرداد ۱۳۲۳ در شهر هارلم (Haarlem) در هلند زاده شد و در سال ۱۹۸۰ م./۱۳۵۹ خ در سن ۳۶ سالگی مدرک دکتری خود را در زمینه‌ی تاریخ ایران هخامنشی دریافت کرد. عنوان پایان‌نامه‌ی دکتری او «یونانیان و ایرانیان: یونانیان و ایرانیان از دیدگاهی دیگر» (Yauna en Persai: Grieken en Perzen in een ander perspectief) بود. کنایه‌آمیز آن که وی زمانی مدرک دکتری خود را گرفت که ایران در سیاست جهانی اوضاع خوبی نداشت (جریان گروگان‌گیری سفارت امریکا و ایران‌ستیزی در سطح جهانی که یکی از نمودها و پیامدهای آن جنگ تحمیلی شد). واژه‌ی Yauna نامی است که در نوشته‌های هخامنشیان برای «یونانیان» به کار می‌رفته (و واژه‌ی یونان در زبان پارسی از همین واژه گرفته شده) و واژه‌ی Persai در یونانی به معنای «ایرانیان» است.

(درباره‌ی شهر زادگاه سانسیسی بد نیست اشاره کنم که شهر نیویورک امریکا در آغاز در دست هلندیان بود و به یاد پایتخت خود نامش را نیوآمستردام - آمستردام نو - گذشته بودند. محله‌ی هارلم نیز به نام همین شهر هلندی نامگذاری شده بود. پس از آن که شهر به دست بریتانیایی‌ها افتاد نام آن را به نیویورک - یورک نو - برگرداندند.)

سانسیسی در سال 198۱ ابتکاری به خرج داد و بنیانگزار مجموعه‌ی سخنرانی و همایش‌هایی شد به نام «کارگاه تاریخ هخامنشی» که بسیار سودمند و تاثیرگذار بود. وی به درستی نشان داد از آنجا که شاهنشاهی هخامنشیان بسیار گسترده بود و مدرک‌های به جا مانده از آنان به زبان‌های گوناگونی مانند عیلامی، بابلی، مصری، یونانی، و... است و آثار باستانی آنان امروزه در کشورهای گوناگون جهان است برای شناخت و درک بهتر این شاهنشاهی گسترده نیاز به همکاری و کار گروهی بسیار گسترده در میان باستان‌شناسان و زبان‌شناسان باستانی و تاریخ‌شناسان در رشته‌های گوناگون است. در دو سال نخست، این کارگاه در دانشگاه خرونینگن (Groningen) هلند و تنها با شرکت کارشناسان هلندی برگزار می‌شد. اما از سال سوم کارشناسان از کشورهای دیگر نیز فراخوانده شدند از جمله‌ی این کارشناسان خانم دکتر آمیلی کوهرت (Amelie Kuhrt) انگلیسی و دکتر پی‌یر بریان (Pierre Briant) فرانسوی و دکتر نیکولاس سکوندا (Nicholas Sekunda) لهستانی بودند. که پژوهش‌های این سه تن جداگانه امروز جایگاه مهمی در بازشناسی تاریخ هخامنشیان دارد. کتاب «تاریخ هخامنشیان: از کوروش بزرگ تا اسکندر» پی‌یر بریان شناخته شده است و پیشتر به «شبکه‌ی هخامنشی» او در کولژ دو فرانس هم اشاره کرده‌ام.

سانسیسی این پرسش مهم را مطرح کرد که چرا و چه گونه در تاریخ هخامنشیان دوران پس از خشیارشا را دوران انحطاط می‌خوانند حال آن که پس از خشیارشا (درگذشته ۴۶۵ پ.د.م.) نزدیک ۱۳۰ سال دیگر شاهنشاهی هخامنشیان پابرجا بود (حمله‌ی اسکندر: ۳۳۳ پ.د.م). این چه گونه انحطاطی است که ۱۳۰ سال طول کشید و از دوران شکوه هم طولانی‌تر بود؟ نتیجه این که انحطاط بیشتر در منبع‌های یونانی است تا در واقعیت شاهنشاهی هخامنشیان. تاکید و تکیه‌ی بیش از حد بر منبع‌های یونانی سبب شده است که شناخت ما از تاریخ هخامنشیان یک‌سویه و نادرست باشد. با ورود آمیلی کوهرت و همکاری نزدیک او با سانسیسی این کار رونق بیشتری گرفت و تا سال ۱۹۹۰ این کارگاه‌ها برگزار شدند.


آمیلی کوهرت (Amelie Kuhrt)

نتیجه و دستاوردهای این کارگاه‌ها یک مجموعه‌ی نُه جلدی از مقالاتی است که خود سانسیسی و کوهرت ویراستار آن بودند. عنوان این نُه جلد به شرح زیر است:

1- Sources, Structures & Synthesis: Proceedings of the Groningen 1983 Achaemenid History Workshop (Achaemenid History Series Vol 1) by Heleen Sancisi-Weerdenburg (Hardcover - Dec. 1, 1987)

2- The Greek Sources: Proceedings of the Groningen 1984 Achaemenid History Workshop (Achaemenid History Series Vol 2) by Heleen Sancisi-Weerdenburg, et al. (Hardcover - Dec. 1987)

3- Method and Theory: Proceedings of the London 1985 Achaemeniel History Workshop (Achaemenid History Workshop Series, Vol 3) by Amelie Kuhrt, et al. (Hardcover - Dec. 1, 1988)

4- Centre and Periphery: Proceedings of the Groningen 1986 Achaemenid History Workshop (Achaemenid History Workshop Series Vol 4) by Heleen Sancisi-Weerdenburg, et al. (Hardcover - Dec. 1990)

5- The Roots of the European Tradition: Proceedings of the Groningen 1987 Achaemenid History Workshop (Achaemenid History Series Vol 5) by Heleen Sancisi-Weerdenburg (Hardcover - Dec. 1990)

6- Asia Minor & Egypt: Old Cultures in a New Empire (Achaemenid History Workshop Vol 6) by Heleen Sancisi-Weerdenburg, et al. (Hardcover - Dec. 1991)

7- Through Travellers' Eyes: European Travellers on the Iranian Monuments (Achaemenid History Worhsop Series Vol 7) by Heleen Sancisi-Weerdenburg, et al. (Hardcover - Dec. 1991)

8- Continuity & Change: Proceedings of the Last Achaemenid History Workshop 1990 (Achaemenid History Workshop Vol 8) by Heleen Sancisi-Weerdenburg, Amelie Kuhrt, and Margaret Cool Root (Hardcover - Dec. 1994)

9- Persepolis Seal Studies: An Introduction With Provisional Concordances of Seal Numbers & Associated Documents on Fortification Tablets I-2087 (Achaemenid ... (Achaemenid History Workshop Series Vol 9) Eisenbrauns (December 1, 1996)

خوشبختانه هفت جلد این مجموعه را استاد مرتضا ثاقب‌فر به زبان پارسی برگردانده و در سال ۱۳۸۸ خ. در ایران منتشر شده است. عنوان این هفت جلد چنین است:

۱- تاریخ هخامنشی: منابع، ساختار و نتیجه گیری
۲- تاریخ هخامنشی: منابع یونانی
۳- تاریخ هخامنشی: روش و نظریه
۴- تاریخ هخامنشی: مرکز و پیرامون
۵- تاریخ هخامنشی: ریشه‌های سُنت اروپایی
۶- تاریخ هخامنشی: آسیای صغیر و مصر (فرهنگ‌های کهن در یک شاهنشاهی نوین)
۷- تاریخ هخامنشی: از نگاه مسافران

(آقای ثاقب‌فر نام او را هلن سانسیسی-وردنبورخ نوشته است. تلفظ من بر پایه‌ی پرسش از دکتر بابک رضوانی است که پژوهشگر دانشگاه آمستردام هلند است).

هلِین سانسیسی-ویردنبورخ تنها به کار و کوشش در فضاهای دانشگاهی بسنده نمی‌کرد بلکه همان گونه که خانم آمیلی کوهرت نوشته است در آگاهی‌رسانی به همگان و عموم مردم نیز بسیار کوشا بود و با برگزاری نشست‌های آموزشی برای بچه‌های مدرسه‌ای و سخنرانی در نشست‌های همگانی می‌کوشید که مردم را با تاریخ آشتی دهد و آگاهی آنان را افزایش دهد. سانسیسی در سال ۱۹۸۹ و ۱۹۹۰ در بخش تاریخ دانشگاه میشیگان-ان اربور (University of Michigan-Ann Arbor) استاد میهمان بود.

متاسفانه خانم هلِین سانسیسی-ویردنبورخ در روز آدینه ۲۶ ماه می سال ۲۰۰۰ م./ ۶ خرداد ۱۳۷۹ خ. در شهر اوترخت هلند پس از مدتی مبارزه با سرطان (دو روز پس از زادروز خود) در سن ۵۶ سالگی جان خویش را از دست داد. اما کوشش مهم و پربار او در برگزاری کارگاه تاریخ هخامنشی و دستاوردهای این کارگاه یادگار او است که نور تازه‌ای بر تاریخ هخامنشیان تاباند.

بد نیست در اینجا یادی هم از زنده‌یاد امیرمهدی بدیع کنیم که شاید نخستین بار در دوران معاصر درستی و صداقت و اعتبار منبع‌های یونانی در زمینه‌ی تاریخ هخامنشی را به چالش کشید و در دهه‌ی ۱۹۶۰ م./۱۳۴۰ خ. کتاب «یونانیان و بربرها» را در شش جلد نگاشت که چند سال پیش به زبان پارسی ترجمه شد.