پسوند «یت»

پنج‌شنبه ۲۹/فروردین/۱۳۸۷ - ۱۷/اپریل/۲۰۰۸

در ترجمه از انگلیسی/فرانسه به زبان پارسی یکی از پسوندهایی که معادل خوبی برای آن نیست پسوند اسم‌ساز ity- یا ité است.

در زبان پارسی پسوند اسم‌ساز «ی» را داریم که به ضمیر، صفت یا اسم می‌چسبد و اسم ذات یا معنی می‌سازد. مانند
من --> منی / ما --> مایی / خوب --> خوبی / راست --> راستی / خر --> خری / مرد--> مردی

متاسفانه بی‌سوادی یا بی‌دقتی و شاید تاثیر نثر قاجاری بر برخی باعث شده که امروزه در مورد واژه‌های بالا به جای «ی» از پسوند عربی/ترکی «یت» استفاده شود و شاهد منیت، خوبیت، راستیت، خریت باشیم. (در کتاب «حیرت‌نامه»ی میرزا ابوالحسن خان دیدم که نوشته: اسب من به تمام صفات اسبیت موصوف بود!) زشتی این واژه‌ها مانند افزودن تنوین به واژه‌های پارسی یا انگلیسی است که آن هم به طور چندش‌آوری رایج شده است: دوماً، سوماً، خواهشاً، گاهاً، تلفناً و ...

نمونه‌ای از این اسم‌های انگلیسی/فرانسه که به پسوند ایتی/ایته ختم می‌شوند و امروزه نیز بسیار رایج شده است modernity / modernité است. بسیاری که خیال خود را راحت کرده و از همان اصطلاح فرانسه مدرنیته استفاده می‌کنند. دیگر واژه‌های ساخته شده از این ریشه مانند modernizer, modernization, modernized و postmodern نیز مدرنیزه، مدرنیزاسیون، مدرنیزه‌ساز، و پست مدرن به کار می‌رود. گروهی نیز از تجدد استفاده می‌کنند. اما از آنجا که زبان عربی توانایی واژه‌سازی به سبک زبان‌های هندواروپایی را ندارد تجدد امکان مشتق‌سازی وسیعی نشان نمی‌دهد در توسل به دستگاه واژه‌سازی عربی معادل‌های عربی‌تبار نیز متجدد و تجدد، مابعدمدرن! و مانند آن است. پس باید به سوی واژه‌سازی پارسی رفت - که زبانی هندواروپایی است - و از دستگاه پسوند و پیشوندها استفاده کنیم. با توجه به این که مدرن را «نوین» می‌گوییم من برای مدرنیته برابر «نوینی» را پیش می‌نهم و نیز نوین‌خواه/نوین‌خواهی، نوین‌ساز/نوین‌سازی، پسانوین، نوینیده یا نوین‌شده، نوین‌شدگی و دیگر برابرهای ساخته شده بر اساس دستگاه واژه‌سازی پارسی برای مشتق‌های دیگر آن.

همان طور که برای واژه‌های identity, quantity, quality به جای کمیت، کیفیت، و هویت به ترتیب چونی، چندی، و کیستی نیز رایج است.

برای من جای تعجب داشت وقتی دیدم داریوش آشوری که خود از پیشگامان و طرفداران برنامه‌ی توان‌بخشی دستگاه واژه‌سازی پارسی است و برابرهای بسیار زیبایی در زبان پارسی ساخته است در وبلاگ خود در برابر مدرنیتی/مدرنیته برای پسوند ایتی/ایته پسوند ترکی/عربی «یت» را استفاده کرده و آن را به «مدرنیت» برگردانده که به نظر من دلچسب نیست.

دکتر محمد حیدری ملایری در واژه‌نامه‌ی ریشه‌شناختی اخترشناسی و اخترفیزیک پیشنهاد کرده است که در جاهایی که نمی‌شود از پسوند «ی» استفاده کنیم (مانند نام‌ها و صفت‌هایی که خودشان «ی» دارند) «ی» را به شکل پارسی میانه/پهلوی آن که «ایگ» بوده برگردانیم و سپس پسوند «ی» را اضافه کنیم. مثلا فلزی برابر metallic است. حال برای metallicity باید گفت فلزیگی. این «گ» که در میانه افزوده می‌شود در واقع در انتقال از پارسی میانه به پارسی نو (که زبان امروزی ماست) حذف شده است. اما در جاهای دیگری دوباره ظاهر می‌شود. مثلا وقتی ستاره را جمع می‌بندیم می‌شود ستارگان. زیرا ستاره در اصل ستارگ بوده که «گ» امروزه به «ه» تبدیل شده ولی در جمع دوباره به شکل قدیمی خود برمی‌گردد. همین طور است همسایه و جوجه و بچه و تبدیل آنها به همسایگان، جوجگان، بچگان یا همسایگی، جوجگی و بچگی. یا در تبدیل مردانه به مردانگی و زنانه به زنانگی. این پیشنهادی است که دکتر میرشمس‌الدین ادیب سلطانی نیز کرده است.

پی‌نوشت:
جالب این که ما با ترکیب پارسی/عربی «روزمرّه» نیز همین معامله را کرده و اسم آن را به صورت «روزمرّگی» درمی‌آوریم حال آن که بخش دوم آن مرّه از ریشه‌ای عربی است. (مرّ=گذر کرد. هم ریشه با مرور)