بودای بامیان

آدینه ۲۳/فروردین/۱۳۸۷ - ۱۱/اپریل/۲۰۰۸

در دوران اشکانیان ایرانیان ساکن مرزهای شرق زیر نفوذ دین جدیدی قرار گرفتند که از هندوستان می‌آمد و دین بودا نامیده می‌شد. به نوشته‌ی دکتر ریچارد فولتز این ایرانیان نقش مهمی در انتقال دین بودا از هندوستان به چین داشتند.

یکی از یادگارهای این دوران مجسمه‌های بزرگ بودا بود که در شهر بامیان ساخته شده بودند. بامیان امروز در کشور افغانستان قرار دارد و نیروهای افراطی و بنیادگرای طالبان در سال ۱۳۸۰ خ/۲۰۰۱ م این دو پیکره‌ی بزرگ بودا را با بمب منفجر و نابود کردند.

در زبان پارسی این دو بودا را به خاطر رنگ‌هایشان «سرخ بُد» (بودای سرخ) و یا «سرخ بت» و «خِنگ بُد» (بودای سپید. خنگ= سپید مایل به تیرگی) یا «خنگ بت» می‌خواندند و چون از تاریخ منطقه بی‌خبر بودند افسانه‌های جالبی برای این دو مجسمه ساخته بودند که آنها را از فرهنگ دهخدا نقل می‌کنم:

بامیان: نام قصبه‌ای است که در کوه‌های آن دو بت سرخ و اکهب (سپید به تیرگی مایل، خنگ) ساخته شده است که هریک هفتاد ذراع طول دارند. (از قانون مسعودی ابوریحان ج ۲ ص ۵۷۳).

بر یکی از کوه‌های بامیان صورت دو بت کنده بودند یکی را «خنگ بت» و دیگری را «سرخ بت» می‌گفتند، و «سرخ بُد» و «خنگ بُد» نیز آمده است (از فرهنگ اسدی).

در بامیان بنائی است مرتفع که آنرا بر روی ستون‌های بلند قرار داده‌اند و به ستون‌ها صور جمیع اصناف طیوری که خدا خلق فرموده نقش است، و در داخل عمارت مجسمه‌ی دو بت بزرگ است که آنها را در کوه تراشیده‌اند و اندازه‌ی آن‌ها از بالای کوه تا پایین است، نام این دو بت یکی «سرخ بُد» و دیگری «خنگ بُد» است. گویند در دنیا نظیر این دو نتوان یافت . (از معجم البلدان) (از آثارالبلدان قزوینی ص 154).

بامیان در میان کوهی است و در آن کوه دو صورت است از سنگ تراشیده و از کوه برآورده، گفته‌اند که ارتفاع هر یک از آنها به قدر شصت ذرع می‌شود و عرض آن شانزده ذرع و میان آنها مجوف [=میان‌تهی] است چنانکه از کف پایشان راه است، نردبان پایه‌ها ساخته‌اند که در تمام جوف آن‌ها توان گردیدن، حتی درون سرانگشتان هریک. و این صور از غرایب صنایع روزگار است و گفته‌اند که این دو بت را «سرخ بت» و «خنگ بت» نام کرده‌اند و گفته‌اند که سرخ بت عاشق و مَرد، و خنگ بت معشوق و زن بوده است. و بعضی این دو بت را لات و منات دانند و بعضی بعوق و یغوث خوانند و گفته‌اند قریب به این دو پیکر صورتی دیگر هست به شکل پیرزنی و آن را نسرم نام بوده (از انجمن آرای ناصری ) (آنندراج ).

خاقانی:
در کف از جام «خنگ بت» بنگر --------------- بر رخ از باده «سرخ بت» بنگار
گر صبح رخ گردون چون «خنگ بتی» سازد --------- تو «سرخ بتی» از می بنگار به صبح اندر

در هر یکی از کوه‌های آن ولایت صورت دو بت ساخته بوده‌اند که یکی را خنگ بت و دیگری را سرخ بت می‌گفته‌اند. (برهان قاطع)