واژه‌شناسی: کارت و دیگر مشتق‌هایش

دوشنبه ۴/دی/۱۳۹۱ - ۲۴/دسامبر/۲۰۱۲

کارت در زبان پارسی از carte در زبان فرانسوی (در انگلیسی card) آمده است. واژه‌ی فرانسوی خود از chartes (خارتِس) در لاتین آمده و واژه‌ی لاتین هم خود از khartes (با خط یونانی: χάρτης خارتِس) یونانی گرفته شده است. واژه‌ی یونانی به معنای «کاغذ» یا «تکه‌های پاپیروس» بوده است.

از آنجا که فرمان‌ها را روی کاغذ می‌نوشتند معنای خاصی که به این واژه داده شده «فرمان» یا «منشور» است که امروزه در انگلیسی به صورت charter نوشته می‌شود و یکی از سندهای تاریخی انگلستان به نام مگنا کارتا (Magna Carta) به معنای «فرمان بزرگ» است. واژه‌ی charter از راه فرانسوی به chartula در لاتین (از دو بخش charta و پسوند کوچک ساز ula همریشه با ـوله در پارسی مانند «زنگوله») به معنای «کاغذ کوچک» (کاغذوله!) می‌رسد. این معنای «فرمان و منشور و سند» به صورت اصطلاحی به معنای «استخدام و اجاره کردن» هم درآمده است و امروزه در صنعت هواپیمایی به صورت وام‌واژه مثلا در عبارت «هواپیمای چارتر» استفاده می‌شود که به نظر من به راحتی می‌توان به جای آن «هواپیمایی کرایه‌ای» یا حتا «هواپیمای دربست» گفت اما لابد به نظر کسانی که این اصطلاح را وارد زبان پارسی کرده‌اند «معنای چارتر با دربست خیلی فرق دارد!» و این استدلالی است که از سوی کسانی بیان می‌شود که معمولاً دانش زبانی کافی ندارند.

واژه‌ی «قرطاس» به معنای «کاغذ» هم شکل عربی شده‌ی «خارتِس» یونانی است و در اصطلاح قدیمی‌تر «قرطاس بازی» به کار می‌رفته که امروزه به جای آن «کاغذبازی» می‌گویند. قرطاس در شاهنامه هم چندین بار به کار رفته است. برای نمونه:

برِ تخت بنشست فرّخ دبیر ------------ قلم خواست و قرطاس و مشک و عبیر

معنای دوم «خارتِس» یونانی به صورت گسترش یا بسط معنایی «نقشه» بوده است. این معنا امروزه در انگلیسی به صورت chart نوشته می‌شود و برای نمونه در اصطلاح unchartered waters به معنای «آب‌های ناشناخته» به کار می‌رود. همچنین اصطلاح «نقشه‌نگاری» در انگلیسی یعنی cartography هم از همین معنای «خارتِس» گرفته شده است.

معنای دیگر chart در انگلیسی نوع خاصی از نمودار است که به صورت «چارت» گاهی در پارسی به کار می‌رود (مانند «چارت سازمانی») که باز به نظر من می‌توان به آسانی همان «نمودار» را برای آن به کار برد.

در زبان عربی به نقشه «خَریطَه» می‌گویند که به نظر من شاید از «خارتِس» یونانی باشد. «خَریطه»ی عربی وارد زبان ترکی هم شده و امروزه در ترکی استانبولی به صورت «هَریتَه» (harita) و در ترکی قفقازی به صورت «خِریتِه» (xerite) گفته می‌شود. فکر نکنم این «خریطه» به معنای «نقشه» با دیگر واژه‌های عربی مانند خرّاط (چوب‌تراش) و مخروط (تراشیده، شکل هندسی صنوبری) ربطی داشته باشد.

البته در زبان پارسی «خریطه»ی دیگری هم هست به معنای «کیسه» و «انبان» که در آن چیزها را نگه می‌دارند و به نوشته‌ی دهخدا این «خریطه»ی عربی‌تبار شکل عربی شده‌ی «کریته»ی پارسی میانه (پهلوی) است. در این معنا نظامی گنجوی در هفت پیکر (بهرام‌نامه) می‌گوید:

هر ورق کاوفتاد در دستم / همه را در خریطه‌ای بستم

یا سعدی شیرازی گوید:

به کدام روسپیدی، طمع بهشت بندی؟ / تو که در خریطه چندین ورق سیاه داری

واژه‌ی «نقشه» از «نقش» آمده که خود از «نگاشتن» پارسی به معنای «رسم کردن و کشیدن» گرفته شده است. در انگلیسی به نقشه map می‌گویند که کوتاه شده‌ی mapemounde در انگلیسی میانه است که خود از اصطلاح ایتالیایی mappa mundi به معنای «نقشه‌ی دنیا» گرفته شده است. خود mappa در ایتالیایی به معنای «دستمال یا پارچه» بوده است و ریشه‌ی این اصطلاح به آنجا برمی‌گردد که نقشه را روی پارچه می‌کشیدند.