وزیر شترنج

سه‌شنبه ۷/امرداد/۱۳۸۸ - ۲۹/جولای/۲۰۰۹

در ادامه‌ی چند مطلبی که درباره‌ی شترنگ یا شترنج/شطرنج و بازی‌ها نوشته‌ام این هم مطلبی درباره‌ی یک پژوهش مربوط به شترنج.

می‌دانیم که بازی شترنج را هندیان اختراع کردند و پس از ورود به ایران در زمان ساسانیان در همه‌ی جهان پخش و گسترده شد (ن.ک. مطلب شترنج و نرد در همین وبلاگ).

اگر توجه کرده باشید ما در زبان پارسی به مهره‌ی کنار شاه در این بازی می‌گوییم وزیر یا فرزین. از آنجا که این بازی از راه ترکان عثمانی به منطقه‌ی بالکان رفته و در زبان ترکی عثمانی واژه‌های پارسی فراوان بوده از جمله بازی شترنج، در این زبان‌ها (برای نمونه در زبان مجاری) به وزیر می‌گویند «ورزین» که همان فرزین است. اما در زبان انگلیسی به آن می‌گویند شهبانو یا ملکه (queen) و چنین است در دیگر زبان‌های اروپای غربی مانند فرانسه و اسپانیایی. درباره‌ی علت این نامگردانی کتابی پژوهشی وجود دارد با مشخصات زیر:



نام کتاب: تاریخ زایش شهبانوی شترنج (Birth of the Chess Queen: A History)
نویسنده: مریلین یالوم (Marilyn Yalom)
سال نگارش: ۲۰۰۴ م. / ۱۳۸۳ خ
شمار صفحه: ۳۰۴
زبان: انگلیسی
ناشر: هارپرکالینز کانادا

خانم مریلین یالوم پژوهشگر ارشد «بُنداد پژوهش‌های زنان و جنسیت» (Institute for Women and Gender) در دانشگاه استنفورد امریکا و همسر اروین یالوم (Irvin Yalom)، نویسنده، فیلسوف و روانکاو امریکایی، است. از مریلین یالوم چند کتاب دیگر درباره‌ی زنان منتشر شده است از جمله:

- بازاندیشی خانواده: چند پرسش فمنیستی (Rethinking the Family: Some Feminist Questions)، سال ۱۹۹۲ م. / ۱۳۷۱ خ.
- تاریخ زن (History of the Wife)، سال ۲۰۰۱ م. / ۱۳۸۰ خ.

خانم یالوم در این کتاب می‌گوید که تا وقتی شترنج در هند و ایران و کشورهای مسلمان بازی می‌شد مهم‌ترین مهره در این بازی پس از شاه، «وزیر» خوانده می‌شد و مَرد بود. این مهره قدرت زیادی نداشت و در هر حرکت تنها می‌توانست یک خانه جا به جا شود. این بازی در سده‌های تاریک (یا قرون وسطا) از راه اندلس به اروپای غربی راه یافت. از سال ۱۴۷۹ م. به بعد به خاطر ساختار حکومتی اروپای غربی، مهم‌ترین شخص پس از شاه شهبانو بوده به ویژه شهبانوهایی مانند ایزابلای کاستیلی (Isabella of Castile)، زن چارلز شاه اسپانیا (همان که از سفر کریستف کلمب حمایت مالی کرد). از این رو نام این مهره در این زبان‌ها از وزیر به شهبانو برگردانده شد.

هنوز تمام این کتاب را نخوانده‌ام. اما باید بگویم در ادبیات پارسی «فرزین» و «فرزین‌نهاد» یا «فرزین رفتار» به معنای کسی است که خودسر است و اختیار بی‌اندازه دارد و به هر سو که خواست حرکت می‌کند. برای نمونه مولانا در مثنوی گوید:

مست را بین زان شراب پرشگفت -------- همچو فرزین مست و کژ رفتن گرفت

بنابراین به نظر من شاید این نظریه‌ی خانم یالوم چندان دقیق نباشد. اما این نیاز به پژوهش و بررسی بیشتر دارد به ویژه آن که باید دید در دوران گذشته در ایران دقیقا چه گونه شترنج می‌باختند.