گشتاسپ و کتایون

دوشنبه ۲/شهریور/۱۳۸۸ - ۲۴/آگوست/۲۰۰۹

بر پایه‌ی یشت‌های اوستا، نام همسر گشتاسپ کیانی «هوتَه‌اوسا» (Hutaosa شاید همان آتوسا) و مانند گشتاسپ از خاندان نَئوتَره (Naotara همان نوذر) بود. در نوشته‌های پهلوی اوایل ساسانی نام همسر گشتاسپ به شکل هوتوس درآمده است. اما در شاهنامه و روایت‌های دوران اسلامی نام زن گشتاسپ هیچ شباهتی به این نام ندارد. بلکه در این نوشته‌ها زن گشتاسپ دختر قیصر روم است و کتایون خوانده می‌شود. داستان عشق گشتاسپ و کتایون، دختر قیصر، در شاهنامه در بخش پادشاهی لهراسپ آمده است.

آرتور کریستنسن در کتاب کیانیان می‌نویسد که معلوم نیست از چه زمانی این تغییر در نام و شخصیت همسر گشتاسپ صورت گرفته و داستان حماسی/عشقی گشتاسپ و کتایون به تاریخ کیانیان راه یافته است. اما بعید نیست که این امر مربوط به اواخر دوران ساسانیان به ویژه پس از دوره‌ی شاهنشاهی خسرو دوم، اپَرویژ [شکست‌ناپذیر = پرویز]، باشد. زیرا خسرو دختر امپراتور بیزانس به نام مریم را به زنی گرفت.

از سوی دیگر نیز داستان عشق گشتاسپ و کتایون شبیه داستان زریادرس و اوداتیس (Zariadres and Odatis) است که به زمان هخامنشیان و اسکندر مقدونی می‌رسد. خارس میتیلنی (Chares of Mitylene) - که در سده‌ی چهارم پ.م. رییس دربار اسکندر بود - از این داستان عاشقانه‌ای یاد کرده که در میان ایرانیان رایج بوده است. زریادرس شبیه زریر (برادر گشتاسپ) و اوداتیس شبیه نام هوته‌اوسا است.

خاستگاه: کتاب کیانیان ترجمه‌ی ذبیح‌الله صفا