واژه‌شناسی: لاک پشت

شنبه ۵/خرداد/١٣٩٢ - ٢۵/می/٢٠١٣

لاک‌پشت دو گونه‌ی خاکی و آبی دارد. معمولا گونه‌ی آبی پاهایی به شکل باله (در انگلیسی: flapper) برای شناوری دارد اما گونه‌ی خاکی پنجه و انگشت دارد که راه رفتن روی خاک را آسان کند.


لاک‌پشت خاکی افریقایی


لاک‌پشت آبی/دریایی

لاک‌پشت در زبان پارسی میانه «کَشَوَگ» (kašawag)، در اوستایی kasyapa و در سانسکریت kacyupa گفته می‌شود. این نام در پارسی نو/دری به صورت «کَشَو» و «کَشَف» درآمده است. به گمانم این واژه در نام «کَشَف رود» در خراسان هم دیده می‌شود. به خاطر بدخوانی، نام «کَشَوَگ» به صورت «کَشتوک» هم نوشته شده که غلط است و این نام غلط در فرهنگ انگلیسی-فارسی آریان‌پور به صورت «کَشتوگ» به کار رفته است.

گر شوَد در سنگ پنهان، دشمنت همچون کَشَف ------------- ور شوَد در خاک متواری حسودت همچو مار (انوری)

گرچه کَشَف چو پسته بوَد سبز و گوژپشت ------------ حاشا که مثل پسته‌ی خندان شناسمش (خاقانی)

آن پسته دیده باشی، همچون کَشَف به صورت؟ ------------ آن استخوانش بیرون، و آن سبزی اندرون در (خاقانی)

نام‌های دیگر این جانور در زبان پارسی نو/دری عبارت اند از: «کاسه‌پشت»، «سنگ‌پشت»، «سوراخ‌پا»، «سولاخ‌پا»، «شَیلونه»، «خشک‌پشت» (که شاید بدخوانی «سنگپشت» باشد). علت نامگذاری «سوراخ‌پا» یا «سولاخ‌پا» را نفهمیدم. البته در فرهنگ دهخدا برای آن «باخه» هم آورده است و به نقل از فرهنگ غیاث‌اللغات گفته شده که «باخه» ترکی است. همچنین در دهخدا آمده است که در گیلان «اولاکو»، در هندی «کَجُهوا» یا «کَچُهوَه» گفته می‌شود که از همان واژه‌ی سانسکریت گرفته شده است. (در زبان اردو هم بدان «کَچهآ» می‌گویند.)

در زبان عربی لاک‌پشت خاکی را «سُلحَفاة» و به ویژه «سُلحَفاة بَرّی»، و در زبان ترکی استانبولی بدان kaplumbağa و به ویژه kara kaplumbağasi (لاک‌پشت سیاه) می‌گویند. در زبان انگلیسی گونه‌ی خاکی را tortoise می‌گویند که از tortuca در لاتین دوران میانه گرفته شده است. در زبان فرانسوی بدان tortue، در ایتالیایی tartaruga و در اسپانیایی tortuga می‌گویند که از همان واژه‌ی لاتین آمده‌اند. در لاتین کلاسیک بدان testudo می‌گفته‌اند که از testa به معنای «لاک و پوسته» است. نام علمی خانواده‌ی این جانور هم testudindae (لاک‌پشت‌سانان) است.

گویا در زبان پارسی برای گونه‌ی آبی نام خاصی به کار نرفته است و مانند دیگر زبان‌ها «لاک‌پشت آبی/دریایی» گفته می‌شود. زیرا این گونه را در زبان ترکی استانبولی deniz kaplumbağasi (لاک‌پشت دریایی)، در زبان فرانسوی tortue marine (لاک‌پشت دریایی)، در زبان ایتالیایی tartaruga acquatica (لاک‌پشت آبی) و در زبان اسپانیایی tortuga marine (لاک‌پشت دریایی) می‌گویند. تنها در زبان انگلیسی است که برای گونه‌ی آبی واژه‌ی جداگانه‌ی turtle به کار می‌رود اما در فرهنگ ریشه‌شناسی ریشه‌ی این واژه دانسته نیست و گمان زده شده که باید گونه‌ی دیگری از همان واژه‌ی tortoise در میان ملوانان بوده باشد.

جالب آن که در زبان عربی وارون است یعنی نام کلی «سُلحَفاة» است و برای گونه‌ی خاکی از «سُلحَفاة بَرّی» (لاک‌پشت خاکی) استفاده می‌شود.