داستان شترنج - ۲

سه‌شنبه ۲۶/امرداد/۱۳۸۹ - ۱۷/آگوست/۲۰۱۰

پیشتر درباره‌ی داستان شترنگ (شترنج) نوشته‌ام و نشانی مقاله‌ی دکتر تورج دریایی درباره‌ی کتاب «شترنگ نامگ» را دادم که متن پهلوی مربوط به آوردن شترنگ از هندوستان است در زمان خسرو یکم (انوشیروان). امروز به طور تصادفی به چند مورد مربوط به داستان شترنگ و اصل و نسب آن برخوردم:

مورد نخست:
یک اسپانیایی به نام ریکاردو کالوو (Ricardo Calvo) در سال ۱۹۹۶ با دادن چند دلیل پیشنهاد کرد که شترنگ در اصل ایرانی بوده است:
۱- در نوشته‌های هندی پیش از ساسانیان اثری از بازی شترنگ (یا چاتورنگا) نیست. نخستین یادکرد از شترنگ در سانسکریت به سال‌های ۶۲۵ تا ۶۴۰ میلادی می‌رسد که پس از زمان خسرو یکم است.
۲- در هندوستان هیچ مهره یا نمونه‌ای از شترنگ به دست نیامده که از نمونه‌های ایرانی قدیمی‌تر باشد.
۳- شترنگ را مسلمانان به هندوستان برده‌اند. بازی «هشت‌پای» (ashtapada) که با یک صفحه‌ی هشت در هشت و دو تاس بازی می‌شده خیلی با شترنگ تفاوت دارد.
۴- واژه‌ی سانسکریت چاتورنگا ریشه‌شناسی دقیق و پذیرفته ندارد و تنها به معنای ارتش است. شاید هم به معنای بازی چهارنفره بوده باشد. چترنگ در زبان پهلوی به معنای «مهرگیاه» است یعنی گیاهی که شبیه انسان است. شاید چترنگ یعنی بازی‌ای که با مهره‌هایی شبیه انسان بازی می‌شده است. ساختار ارتش بازی شترنگ بیشتر شبیه ارتش ساسانیان است تا ارتش هندیان.

نمی‌دانم پژوهشگران در این باره چه نظری دارند و در چهارده سال گذشته کسی در این باره پژوهشی کرده است یا نه.

مورد دوم:
اما برایم جالب بود که دوازده سال پس از این موضوع یعنی در سال ۲۰۰۸ م. یک افریقایی به نام دکتر داییم شباز (Daaim Shabazz) در وبلاگ خود ادعا کرده است که اصل شترنگ افریقایی (مصر باستان) است و مردم موریتانی (یا مورها Moors) پس از گرفتن اسپانیا این بازی را به اروپا برده‌اند!


داییم شباز


شهبانوی مصری نفرتی‌تی در حال بازی سه‌نت


مورها در حال بازی شترنج در شهر کاستیل اسپانیا در سال ۱۲۸۳ م.

البته خود این مطلب بر پایه‌ی نوشته‌ای از شخصی پزشک به نام جوزف بیلی (Joseph A. Bailey) است.

مورد سوم:
اما شاید بی‌پایه‌ترین مورد درباره‌ی ریشه‌ی شترنج که امروز با آن برخورد کردم گفت‌وگوی دو هنرپیشه در فیلمی بود به نام «امریکا» (Amreeka) ساخته‌ی سال ۲۰۰۹ که در آن یک زن فلسطینی که کارمند بانک بود با پسرش در آروزی «زندگی بهتر» به امریکا مهاجرت می‌کنند و پسر در مدرسه از همکلاسان امریکایی خود آزار می‌بیند و به او زور می‌گویند و او را به خاطر عرب بودنش مسخره می‌کنند. در بخشی از فیلم، زن فلسطینی با دیدن مهره‌ی شترنج به دبیر امریکایی پسرش می‌گوید:

- هیچ می‌دانستید که شترنج را عرب‌ها اختراع کردند؟
- نه.
- بله. اصطلاح شهمات (checkmate) عربی است و در اصل «شیخ مات» بوده است یعنی شیخ مُرد.

این ریشه‌شناسی عامیانه نمونه‌ای است از پان-عرب‌گرایی که همه چیز را ساخته‌ی عرب‌ها می‌داند و همه‌ی دانشوران دوران اسلامی را عرب می‌خواند. حال آن که تمام منبع‌های تاریخی به زبان‌های مختلف مانند پارسی و عربی و اسپانیایی و لاتین و ... گواهی می‌دهند که عرب‌های مسلمان شترنگ را در ایران آموختند و تمام اصطلاح‌ها و واژه‌های این بازی از زبان پارسی به عربی رفته است. از جمله همین شهمات که به معنای آن است که شاه گیج و مات شده است و راه گریزی ندارد و ربطی به مرگ و مردن عربی ندارد. متاسفانه اشتباه گرفتن «مات» پارسی با «مات» تازی در برخی فرهنگ‌های زبان انگلیسی راه یافته است. اما کلارنس بارنهارت (Barnhart)، واژگان‌نگار امریکایی (درگذشته به سال ۱۹۹۳)، به درستی اشاره کرده است که این مات پارسی است و ربطی به فعل عربی «مُردن» ندارد. دست کم در واژه‌نامه‌های انگلیسی بخش نخست checkmate را به درستی «شاه» دانستنه‌اند و «شیخ» دانستن آن شاید از نوآوری‌های نویسنده‌ی این فیلمنامه باشد.