فرهنگ فدایی

یک‌شنبه ۱۳/اردیبهشت/۱۳۸۸ - ۳/می/۲۰۰۹

پس از مطلبی که درباره‌ی فرهنگ‌های زبان پارسی نوشتم کتاب جدیدی به دستم رسید به نام «فرهنگ فدایی».



نام کتاب: فرهنگ فدایی - برخی واژگان پارسی سره
نگارنده: نصرالله فدایی
ویراستار: حسن مرسلوند
ناشر: انتشارات الهام
چاپ نخست: ۱۳۷۴ خ / ۱۹۹۵ م
صفحه: ۲۴۰

این کتاب نوشته‌ی میرزا نصرالله فدایی است که نگارش آن را در سال ۱۳۰۱ ق / ۱۲۶۲ خ / ۱۸۸۴ م (زمان ناصرالدین شاه قاجار) آغاز کرده و دو سال بعد آن را به پایان رسانده است. مانند بسیاری دیگر از فرهنگ‌های زبان پارسی، این کتاب هم در هندوستان نوشته شده است. نصرالله فدایی به سال ۱۲۸۶ ق/ ۱۲۴۶ خ / ۱۸۶۷ م کتابی نوشته بود به نام «ترکتازان هند» و در آن کتاب بسیاری واژه‌های پارسی سره به کار برده بود. این کتاب از دل آن داستان درآمده است. فدایی در پیشگفتار درباره‌ی کتاب «ترکتازان ِ هند» می‌نویسد که «شاخسار ِ نهال ِ سخنانش از پیوند برگ و بار بیگانه برهنه و آزاد است». سپس به انگیزه‌هایش برای نگارش این فرهنگ می‌پردازد و دلیل سوم چنین است:

سوم این که: من این فرهنگ را - که هیچ دربا نبود - برای همین نوشتم که بر همه آشکار کنم که زبان فارسی با آنکه به گونه‌ای پایمال ِ ترکتازی ِ بیگانگان گشت که اگر هر زبان ِ دیگری شده بود هرگز از پس ِ پردهء نابودی سر برون نمی‌نمود، باز با همین اندک مایه‌ای که نزد ِ سوختگان ِ آتش ِ رشک اندک می‌نماید تا آن پایان نوامند است که از نامه‌های کامود - که در آن نوشته شده‌اند - گزشته [=گذشته]، فرهنگ‌ها نیز نگاشته توانند شد. و چون چنان کردم رشتهء سخن را در آن دانسته دراز کردم و چندانکه در سرواد ِ داستان ترکتازان ِ هند به کوتاهی سخن کوشیدم، در فرهنگ آن روده‌درازی کردم چنانکه در یک نولهء پرگار نگاشته شد که: آن برای نگارگران و پیمایندگان و اندازه‌گیران هنگام ِ چهره‌سازی و زمین‌پیمایی و خاکه‌ریزی و زمینه‌اندازی و انگاره‌گیری و گرده‌کشی به کار می‌آید.

(دربا: دربای، دروایست، ضروری و مایحتاج. چیزی را گویند که به آن احتیاج باشد و آن را دربایست نیز گویند. ضروریات. لوازم. ناگزیر. ناگذران. بایسته.
کامود: بسیط، برابر مرکب. واژه‌ی دساتیری.
نوله: گفتار. واژه‌ی دساتیری.
برای دساتیر ن.ک. مطلب پیشین)

به نوشته‌ی آقای حسن مرسلوند در پیشگفتار ویراستار، میرزا نصرالله فرزند شاعری بود با تخلص «سالک». نصرالله خود از شاعران پارسی‌گوی هند در دستگاه «میرمحبوب‌علی خان بهادر نظام‌الملک آصف جاه» بوده و فدایی تخلص شاعری او است.

شاید بر پایه‌ی این جمله در پیشگفتار فدایی بتوان گفت که وی ایرانی و ساکن هند بوده است:

از آن روی که پیکرهء بهم بستگی ِ سخنان و نهاد ِ پیوستگی سامانش بر همان سان است که دانشمندان ِ کشوران ِ اروپ برگزیده‌اند، چنانکه نامه‌نگار را در پزیرایی ِ نامهء خودش امیدی که به دانش‌پژوهان ِ فرنگستان است (اگر بیشتر نباشد) کمتر از آن نیست که به برادران ایرانی ِ خود و مردم هندوستان است.

تنها دو ایراد کوچک در این فرهنگ هست: برخی واژگان غیرپارسی به اشتباه پارسی خوانده شده‌اند (و واژه‌های دساتیری نیز در آن هست). دو دیگر این که به اشتباه حرف «ذ» را عربی دانسته و به جای آن «ز» نوشته است مانند «گزشته» در بالا به جای «گذشته» و پزیرایی به جای پذیرایی؛ یا حرف «ص» عربی را با «س» جایگزین کرده است.

آقای حسن مرسلوند با ویرایش و انتشار این فرهنگ خدمت بزرگی به زبان پارسی و بحث واژه‌سازی کرده است. بسیاری از واژه‌های در ظاهر نوساز که ما امروزه به کار می‌بریم ۱۴۰ سال پیش در این فرهنگ آمده‌اند. هم چنین کار جالبی که آقای مرسلوند کرده افزودن بخشی به پایان کتاب است که در آن واژه‌های عربی به عنوان درآیه (سرواژه) اصلی گذاشته شده و واژه‌های پارسی سره داده شده در این فرهنگ در برابر آن آمده است. مانند «حافظه: یاد، ویرایی».