ریشه‌شناسی عامیانه

سه‌شنبه ۱۱/فروردین/۱۳۸۸ - ۳۱/مارچ/۲۰۰۹

یکی از دانش‌های مهم برای شناخت بهتر زبان دانش ریشه‌شناسی است. ریشه‌شناسی درک ما را از زبان بهتر و دقیق‌تر می‌کند و حتا بخشی از تاریخ و فرهنگ را آشکار می‌کند. برای نمونه ریشه‌شناسی واژه‌ی «سیستان» (سکاستان - سگستان - سیستان) به ما می‌گوید که قوم ایرانی سکا در این منطقه زندگی می‌کردند. دکتر حیدری ملایری در پیشگفتار فرهنگ ریشه‌شناختی اخترشناسی و اخترفیزیک مثال جالبی می‌زند:

واژه‌ی interdict به معنای «ممنوع کردن، مانع شدن، جریمه‌ی مذهبی یا قانونی کردن»، گرفته شده از لاتین inter-dicere از -inter «اندر، میان، درون» و dicere «سخن گفتن». در اوستایی دقیقا همین ساختار را داریم: antarê-mruyê به همان معنای «ممنوع کردن» تشکیل شده از -antare (پارسی باستان: -antar، سانسکریت: -antar، بالاژرمنیک کهن: -untar، پوروا-هند-و-اروپایی: enter* به معنای «اندر، میان») + mruyê «سخن گفتن» از ریشه‌ی -mrû «گفتن». پیشوند -antare با فعل دیگری در اوستایی به معنای «گفتن» همین مفهوم را ساخته است: antare-uxti «ممنوع کردن»، که تشکیل شده است از -antare و uxti. امیل بنونیست (Emile Benveniste) پژوهش جالبی (۱۹۷۵ م/۱۳۵۴ خ) در زمینه‌ی ریشه‌ی «در درون سخن گفتن» برای مفهوم «ممنوع کردن» انجام داده است. بنا بر استدلال وی، پیشوند -inter در واقع از پوروا-هند-و-اروپایی en-ter* می‌آید که جزء دومش در عین این که شکل تفضیلی است (همان «-تر» در پارسی) مفهوم جداسازی را نیز می‌رساند. در نتیجه antarê-mruyê یا inter-dicere یعنی «در درون (گروه) گفتن به منظور جدا کردن (یا منزوی کردن کسی)». به نظر بنونیست، این دو واژه‌ی اوستایی کهن‌ترین دیسه‌های زبان‌های هند-و-اروپایی هستند که اطلاع مهمی را درباره‌ی سنت یا زندگی هند-و-اروپاییان در زمان‌های پیش‌تاریخی به ما می‌دهد.

شاید در فرهنگ‌نویسی زبان پارسی نخستین بار شادروان دکتر محمد معین بود که در فرهنگ خود به طور علمی به ریشه‌شناسی واژه‌ها پرداخت و برای درآیه یا سرواژه‌های فراوانی در فرهنگ معین ریشه‌شناسی علمی بیان کرد. یکی از کمبودهای فرهنگ معین برای کاربردهای امروزی آن است که این ریشه‌شناسی‌ها در دهه‌ی ۱۳۴۰ خورشیدی انجام شده و دانش زبان‌شناسی و ریشه‌شناسی از آن زمان تاکنون بسیار پیشرفت کرده است. البته پیش از دکتر معین، احمد کسروی تبریزی توجه را به این موضوع جلب کرد و خود در زمینه‌ی ریشه‌شناسی کار کرد.

پیش از دکتر معین بیشتر ریشه‌شناسی‌های فرهنگ‌های زبان پارسی ریشه‌شناسی غیرعلمی است. برای نمونه تبریز را نوشته‌اند «جایی که تب زن هارون الرشید ریخت» یا «شیر» در نام اردشیر را به همان معنای شیر جانور گرفته‌اند و نوشته‌اند «چون دلیر بود پدرش گشتاسپ این نام را به وی داد». یا فرهنگ «ناظم الاطباء» درباره‌ی «نوشین‌روان» - که شکل اشتباهی از انوشیروان است - چنین نوشته است: «در القاب مردگان مانند لفظ مرحوم و یا مغفور، این کلمه رااستعمال کنند» و فرهنگ «برهان قاطع» نوشته: «به معنی جان شیرین است، چه روان به معنی جان و نوشین به معنی شیرین باشد». حال آن که انوشیروان در اصل «انوشگ روان» یا «انوشه روان» بوده است به معنای دارای روان جاودان. نمونه‌ی دیگر «سگزی» به معنای سیستانی (به قیاس مروزی) است که از همان شکل قدیمی یعنی سگستان گرفته شده. درباره‌ی آن نوشته‌اند که دشنام است یعنی کسی که مانند سگ زندگی کند! البته نویسندگان فرهنگ‌های قدیمی تقصیری هم نداشتند زیرا در آن زمان دانش زبان‌شناسی و ریشه‌شناسی اصلا وجود نداشته و کسی به طور علمی به بررسی تاریخ زبان نمی‌پرداخته است. امروزه این گونه ریشه‌شناسی‌ها را ریشه‌شناسی عامیانه (popular/folk etymology) می‌گویند که ارزش علمی هم ندارند. در کار واژه‌سازی و ریشه‌شناسی باید بدین مسئله بسیار توجه داشت و به دام چنین لغزش‌هایی نیفتاد. هم چنین باید دقت داشت که شباهت آوایی و تلفظی واژه‌ها دلیلی بر ارتباط ریشه‌شناختی نیست. برای مثال در زبان پارسی واژه‌ی «ماز» را دایم به معنای پیچ در پیچ. برای نمونه منوچهری دامغانی گوید:

برآمد یکی ابر مازندران -------- چو مار شکنجی و ماز اندر آن

اما این واژه‌ی پارسی هیچ ربط معنایی و ریشه‌شناختی به maze در زبان انگلیسی ندارد. ولی به خاطر شباهت معنایی (به ویژه در دانش رایانگر) می‌توانیم این واژه‌ی پارسی را به عنوان برابر واژه‌ی انگلیسی مزبور بگذاریم. هم چنین است شباهت واژه‌های «بد» و «بهتر» در زبان پارسی و معادل آنها در انگلیسی یعنی bad و better که تنها شباهت تصادفی و آوایی است و از دید ریشه‌شناختی ربطی ندارند.

متاسفانه ریشه‌شناسی یکی از زمینه‌هایی در زبان‌شناسی زبان پارسی است که کمتر روی آن کار شده است. یعنی فرهنگ جامع ریشه‌شناسی نداریم. شاید جسته گریخته تلاش‌هایی شده باشد اما هنوز سازمان یافته نیست و برای شمار اندکی از واژه‌ها چنین شده است. پنج سال پیش نیز کتابی منتشر شد به نام «فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی» که تنها شامل برخی واژه‌ها از حرف آ تا ت است و همه‌ی واژه‌ها را نیز شامل نشده است. من هنوز خودم کتاب را ندیده‌ام اما کارشناسان می‌گویند که این کتاب چیز تازه‌ای عرضه نکرده و بیشتر گردآوری یافته‌های دیگران است.


نام کتاب: فرهنگ ريشه‌شناختی زبان فارسی
دکتر محمد حسن دوست، زير نظر دکتر بهمن سرکاراتی
جلد اول: آ – ت
ناشر: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ۱۳۸۳