کتاب کودکان

دوشنبه ۷/بهمن/۱۳۸۷ - ۲۶/ژانویه/۲۰۰۹

این مطلب را در نزدیکی زمان جشن کریسمس نوشتم وقتی که دیدم کودکی در تهران به خاطر خواندن کتاب‌های ترجمه و دیدن فیلم‌ها و کارتون‌های امریکایی خیلی بیشتر از نوروز با کریسمس آشناست!

ترجمه در واقع نوعی تبادل (و بیشتر وارد کردن) فکری و فرهنگی است. مترجم گذشته از آشنایی با زبان مبدا و مقصد باید بر موضوع ترجمه نیز تسلط و چیرگی داشته باشد. در ترجمه‌ی متن‌های علمی و فناوری و کارشناسی - مانند ریاضیات و شیمی و فیزیک و رایانگر و پزشکی و ... - معمولا دریافت‌کننده و خواننده‌ی نهایی توان تشخیص و ارزیابی محتوا را دارد. مترجم باید دقت کند که متن اصلی‌ای که انتخاب می‌کند دارای اعتبار و ارزش باشد تا زحمتش به هدر نرود. (البته اگر می‌خواهد واقعا برای آن زحمت بکشد. منظورم مترجمانی نیست که کیلویی کار می‌کنند و سالی ۲۰ کتاب ترجمه می‌کنند! و بیشترشان نیز یا به زبان مبدا تسلط ندارند یا به زبان پارسی یا به هر دو!)

حال اگر موضوع ترجمه فرهنگی و تاریخی باشد باید به مراتب بیشتر دقت کرد تا محتوای اصلی تا جای ممکن دارای اعتبار و ارزش و مهم‌تر از آن درست و بی‌غرض باشد. یکی از مثال‌های این بی‌دقتی در گذشته، ترجمه‌ی کتاب‌های تاریخی کمونیستی بود که نوعی دیدگاه جهت‌دار و غرض‌آلود و ایدئولوژی‌زده در آنها جریان داشت و خواننده‌ی ناآگاه ممکن بود از آنها تاثیر بگیرد. و دیدیم که چه قدر از نسل گذشته فریب دید کمونیستی را خوردند و تاریخ و فرهنگ خودمان را هم از دریچه‌ی چشم تنگ دیگران دیدند. تاریخ چندهزار ساله‌ی ما شد تاریخ سیاه ستمشاهی. انگار در تمام طول تاریخ در سراسر جهان مردم در عیش و نوش و مستی و آزادگی بودند و تنها در همین تکه خاک مردم «رعیت» بودند و زیر «یوغ». تاریخ ما خلاصه شده بود به جانشینی خونین فرمانروایان بدون آن که نامی از دلاوران و قهرمانان و دانشوران و ادیبان و سخنوران باشد. اگر نامی هم از سخنوری بود بیشتر برای این بود که بگویند مداح فلان فرمانروا بوده است. همین طور تاریخ‌های اروپامحوری (Euro-centric) که تمام تاریخ و تمدن بشر را از یونان و روم شروع می‌کنند و بعد بدون هیچ واسطه‌ای به اروپای پس از نوزایش (Renaissance) و اروپا و امریکای امروز پیوند می‌دهند بدون این که به دیگر ملت‌های جهان جایگاهی بدهند.

امروزه شاهد تکرار اشتباه مشابهی در زمینه‌ی ترجمه‌ی کتاب‌های کودکان هستیم. کودکان ما نسل آینده و آینده‌سازان کشورمان هستند. بنابراین باید دقت فراوانی کرد که کودکان جامعه با ارزش‌ها و تاریخ و فرهنگ همان جامعه بار بیایند و بزرگ شوند. با گذشته و فرهنگ خویش آشنا باشند و به داشته‌های خویش افتخار کنند و از شکست‌های گذشتگان نیز درس بیاموزند. اما متاسفانه می‌بینیم که امروز کتاب‌های کودک فراوانی در ایران چاپ می‌شوند که خیلی از آنها کارهای ترجمه هستند. در اینجا کودک مخاطب کتاب نه آگاهی کافی دارد و نه قدرت تشخیص، از این رو هرچه بدو بدهند می‌آموزد. به همین خاطر مسئولیت پدرومادران و مترجمان و ناشران در زمینه‌ی انتخاب کتاب کودک بسیار مهم می‌شود. در واقع مترجمان کتاب کودک دارند کودکان ما را نه با فرهنگ و تاریخ ایرانی بلکه با تاریخ و فرهنگ غربی (بیشتر انگلیسی/امریکایی) آشنا می‌کنند. یعنی نفوذ فرهنگی غرب در میان ایرانیان دارد از زمان کودکی شروع می‌شود. به طوری که امروزه برخی کودکان ایرانی با مراسم کریسمس به سبک امریکایی و ... بیشتر از نوروز آشنا هستند! با سپید برفی و سیندرلا و دیگر محصولات والت دیزنی بیشتر از ننه سرما و عمو نوروز و دیگر داستان‌های کودکان و فرهنگ عامه‌ی ایرانی (فلکلور) آشنا هستند.

البته نیاز به گفتن نیست که در زمینه‌ی کتاب کودکان نیز مانند دیگر زمینه‌ها نیاز به کار فراوان است. باید بسیار پژوهید و مطالعه کرد. باید بسیار نوشت. باید کوشید تا فرهنگ غنی ایرانی (هم پیشااسلامی و هم پسااسلامی) را به طور جذاب و امروزین (مانند سی.دی‌های چندرسانه‌ای و کارتون و ...) به نسل جدید ارائه کنیم.

به نظر می‌رسد حتا بزرگترهای ایرانی نیز همین مشکل را دارند. چند سالی است که جوانان و نوجوانان ما به استقبال «والنتاین»! می‌روند. حال آن که صدها مناسبت ایرانی هست که از آن غافلند. در این میان نباید مشکل فرهنگی «خودکم‌بینی» را دست کم گرفت و از نظر دور داشت. ملتی که با گذشته و فرهنگ خود آشنا نباشد و از هیبت قدرت غالب بهراسد در واقع می‌کوشد با تقلید و شبیه کردن خود به دیگری خود را برکشد و احساس آرامش کند. بیهوده نیست که امروزه نسل جوان سعی دارد پیش از آن که زبان پارسی را به خوبی بیاموزد زبان انگلیسی را بیاموزد. به جای اصطلاح‌ها و واژه‌های روزمره‌ی پارسی نیز از معادل‌های انگلیسی استفاده می‌کند. مثلا به جای این که بگویند «داری عصبی‌ام می‌کنی» می‌گویند «داری روی نرو (nerve)ام می‌ری»!!!! مدل لباس و پوشاک و آرایش مویش را از ماهواره‌های صدمن یک غاز می‌گیرد و ....

ببخشید که زیادی مبهم و کلی‌گویی شد! امیدوارم توانسته باشم منظورم را برسانم.