زیر آسمان ایران

پنج‌شنبه ۵/دی/۱۳۸۷ - ۲۵/دسامبر/۲۰۰۸

«زیر آسمان ایران» نام کتاب کوچکی است شامل هفت مقاله که در سال ۲۰۰۵ م/۱۳۸۴ خ به مناسبت سال جهانی فیزیک منتشر شده است.


نام کتاب: زیر آسمان ایران
سال انتشار: ۲۰۰۵ م/ ۱۳۸۴ خ
صفحه: ۸۰
ناشر: بخش همکاری و فعالیت فرهنگی سفارت فرانسه در ایرن

در تهیه‌ی این کتاب دانشگاه‌های تهران و تبریز و مشهد و اصفهان و نیز مرکز اخترشناسی و اخترفیزیک مراغه همکاری کرده‌اند. از سوی فرانسه نیز کاخ اکتشافات (Palais de Découverte) در پاریس و دانشگاه «علم و صنعت لیل» (Lille) فرانسه یا به اصطلاح لیل-۱ دست داشته‌اند.

فهرست مقاله‌های این کتاب چنین است:
۱- کمال الدین فارسی: فیزیک‌دان و ریاضی‌دان نوآور. نوشته‌ی احمد جبار
۲- گزارش نسخه‌های خطی کتاب «تنقیح المناظر» موجود در کتابخانه‌های ایران. نوشته‌ی فرید قاسملو
۳- رنگین کمان: کمال‌الدین فارسی و دیتریش دو فرایبرگ. نوشته‌ی برنار مت
۴- عظمت بازیافته‌ی مراغه. نوشته‌ی آذر خلعت‌بری و ژان مارک بونه بیدو
۵- تقویم ایرانی. نوشته‌ی دکتر محمد حیدری ملایری
۶- ساعت‌های خورشیدی مراغه و تبریز. نوشته‌ی مارک گوتودیه و دنی ساووا
۷- خواجه نصیرالدین توسی و «جفت کروی» توسی: از سرزمین شرقی ایرانی تا مغرب زمین لاتینی. نوشته‌ی هاجر گرایا

محتوای مقاله‌ها خیلی جالب و آگاهی‌بخش است اما متاسفانه به نظر می‌رسد هیچ کار ویرایشی روی کتاب انجام نشده است. یعنی به جز مقاله‌ی دوم و چهارم که نویسنده ایرانی بوده و به فارسی نوشته شده باقی مقاله‌ها (از جمله مقاله‌ی دکتر حیدری ملایری، اخترشناس ایرانی نپاهشگاه یا رصدخانه‌ی پاریس) از متن فرانسه ترجمه شده‌اند.

آنچه برای من جای تعجب داشت آن که کتابی از سوی سفارت فرانسه در ایران و با همکاری دانشگاه‌های ایران چاپ شود اما در آن از اصطلاح غیرعلمی «علوم عربی» (Arab sciences) نام برده شده باشد. برای نمونه در معرفی نویسنده‌ی مقاله‌ی اول یعنی احمد جبار (Ahamd Djebbar) در ص ۲۱ نوشته شده که «احمد جبار حدود پنجاه مقاله‌ی پژوهشی پیرامون ریاضیات عرب نوشته است»! این از آن دست گرایش‌های همه‌عرب‌انگارانه (pan-Arabist) است که پیشتر بارها درباره‌اش نوشته‌ام از جمله وقتی که به معرفی «جورج صلیبا»، استاد لبنانی دانشگاه کلمبیا، پرداختم. این دسته عرب‌های تندرو هر کسی را که به زبان عربی نوشته باشد دانشمند عرب می‌خوانند. انگار چون نیوتن کتاب مکانیک خود را به لاتین نوشته، ایتالیایی‌ها بگویند نیوتن دانشمند ایتالیایی! لابد یکی از این ریاضی‌دانان «عرب» همین کمال‌الدین فارسی است که به نوشته‌ی خود احمد جبار احتمالا متولد اصفهان بوده و نامش نیز «فارسی» است. و لابد کارهای کمال‌الدین فارسی نیز بخشی از «ریاضیات عرب» است؟! اصلا ریاضیات عرب چه نوع ریاضیاتی است؟ اصلا مگر علم ملت بَردار است؟ علم برخلاف فرهنگ و ادبیات هیچ برچسب قومی نمی‌گیرد. مگر در ریاضیات به اصطلاح «عرب» جمع ۲+۲ می‌شود ۵؟ بهتر بود به جای «ریاضیات عرب» می‌نوشتند ریاضیات در سرزمین‌ها یا دوران اسلامی یا چیزی شبیه آن. (حتا می‌دانیم که ابن خلدون دانشمند عرب تونسی نیز گفته که مشعل‌داران علم در دوران اسلامی غیرعرب و بیشتر ایرانی بودند.)

گاهی خواننده‌ی این کتاب حس می‌کند که اصلا مقاله‌ها بازخوانی و ویرایش نشده است. در مقاله‌ی سوم (ص ۳۸) چنین جمله‌ای آمده است: «او نقدی بر فیزیک ارسطو که تا آن زمان از سوی لاتن‌ها ناشناخته بود.» که به روشنی جمله‌ای ناقص است. یا همین مترجم در ص ۴۰ در معرفی ویتلو (Witelo)، کشیش لهستانی، چنین ترجمه کرده است: «معاصرینش او را به تمسخر مقلد بزرگ الخازن لقب داده بودند.» یعنی مترجم نام ابن‌هیثم بصری، فیزیک‌دان مشهور مسلمان، را «الخازن» (!) نوشته است. حال آن که نام او حسن ابن هیثم است و در لاتین و زبان‌های اروپا او را «الحسن» یا «الحزن» (Alhazen) می‌نامند. خطاهای نگارشی و تایپی نیز کم نیستند. گاهی برخی جمله‌ها دوبار پشت هم تکرار شده‌اند و مانند این.

اشکال دیگری آن که نام نویسندگان غیرایرانی (به ویژه فرانسوی) با الفبای لاتین نیامده است که اگر آدم بخواهد دنبال اصل مقاله یا دیگر کارهای آنان بگردد بتواند به آنها دسترس داشته باشد.

به جز این گونه خطاهای ترجمه و ویرایش، همان طور که گفتم محتوای مقاله‌ها بسیار آگاهی‌بخش و مفید است. برای نمونه در مقاله‌ی هفتم در معرفی خواجه نصیرالدین توسی می‌خوانیم که از ۱۰۰ اثر باقی مانده‌ی خواجه ۲۵ تای آنها به فارسی و ۷۵ تای آن به عربی است. هم چنین خواجه به احتمال زیاد به زبان‌های ترکی و یونانی آشنا بوده است. شهرت و اعتبار خواجه نصیر به حدی بود که در چین نیز او را می‌شناختند و در نپاهشگاه (رصدخانه‌ی) مراغه دانشمندان هندی و چینی و ایرانی و عرب و ترک همه با هم در زیر سرپرستی خواجه نصیر کار می‌کردند.

در ضمن مقاله‌ی دکتر محمد حیدری ملایری به نام «نگاهی نو به گاهشمار ایرانی» را با ترجمه‌ی خودشان به فارسی می‌توانید در این نشانی بخوانید. در زمان انتشار این کتاب، گویا دکتر حیدری هنوز ویراست فارسی مقاله را فراهم نکرده بوده است.