آدینه ۴/بهمن/١٣٩٨ - ٢۴/ژانویه/٢٠٢٠
(تاریخ نگارش پیش‌نویس: ژانویه ٢٠١٧ = دی ماه ١٣٩۵)
پیشتر نوشته‌ام که زبان پارسی دری، برخلاف تصور بسیاری، تنها در زمینه‌ی شعر کاربرد نداشته است بلکه در همه‌ی زمینه‌های تمدن از جمله علم و دانش مانند پزشکی، ریاضی، اخترشناسی، جغرافیا، فلسفه، دین و ... به کار رفته است. شایسته است که فرهنگستان زبان پارسی در زمینه‌ی شناساندن اثرهای موجود به زبان پارسی در زمینه‌های گوناگون دانش تلاش بیشتری کند و هم همگان را با این اثرها آشنا کند و هم در چاپ و ویرایش و در دسترس قراردهی این اثرها به ویژه به صورت رقمی (دیجیتال) و برخط فعال‌تر باشد.
در این جستار می‌خواهم یکی از کتاب‌های نوشته شده به زبان پارسی دری در زمینه‌ی آموزش پزشکی را معرفی کنم.
نام کتاب: هدایة المتعلمین فی الطب (راهنمای دانشجویان پزشکی)
نویسنده: ابوبکر رَبیع پسر احمد اَخوینی بخاری (بخارایی)
سال نگارش: نیمه‌ی دوم سده‌ی چهارم هجری قمری (پس از ٣۵٠ ه.ق.)
اخوینی بخاری (درگذشته: ٣٧٣ ه.ق. / ٩٨٣ م.) خود را با یک واسطه، شاگرد محمد ابن زکریای رازی (زاده: ٢۴٠ ه.ق. / ٨۵۴ م.؛ درگذشته: ٣١٣ ه.ق. / ٩٢۵ م.) می‌داند یعنی استاد او شاگرد رازی بوده است. تاکنون کتاب دیگری از اخوینی بخاری پیدا نشده است. اخوینی بخاری اهل شهر بخارا بوده است و بخارا پایتخت خاندان شاهی سامانیان بود. و سامانیان جزو نخستین حکومت‌های نیمه مستقل ایرانی بودند که پس از هجوم اعراب به ایران، در خراسان و فرارود (ماوراءالنهر) تشکیل شد و از طرفداران و گسترندگان زبان پارسی دری بودند و دربارهایشان پر از شاعران و دانشمندان و نویسندگانی بود که به زبان پارسی می‌سرودند و می‌نوشتند.
اخوینی این کتاب را در نیمه‌ی دوم سده‌ی چهارم هجری قمری و پیش از زمان ابن سینا (زاده: ٣۶٩ ه.ق. / ٩٨٠ م؛ مرگ: ۴٢٨ ه.ق. / ١٠٣٧ م) و به درخواست پسرش به زبان پارسی دری و برای استفاده‌ی همگان به نثری روان نگاشته است. در بسیاری جاها نام‌ها و اصطلاح‌های پزشکی را هم به پارسی و هم به زبان عربی نوشته است. روشن است که این کتاب پزشکی بر پایه‌ی پزشکی سُنتی و قدیم و به اصطلاح «پزشکی مزاجی» است اما بسیاری از یافته‌ها و آموزش‌های آن همچنان روان و درست اند. وی همچنین به تجربه‌های خویش در درمان بیماران اشاره کرده است.
این کتاب دارای سه بخش و دویست باب است.
بخش نخست:
این بخش شامل پنجاه و یک «دَر» یا «باب» است. در این بخش ارکان، چهار عنصر، چهار مزاج، خلط‌ها، اندام‌های تک (مفرده) و اندام‌های مرکب بدن انسان، نیروها (ارواح)، فعل‌ها، خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها بحث کرده است و اثرهای جسمانی و روانی آنها را بررسی کرده است.
بخش دوم:
این بخش یک صد و سی باب دارد. اخوینی در این بخش بیماری‌های انسان از ناخن پا تا موی سر یعنی مطالعه کرده و راه‌های درمان آن بیماری‌ها را بیان کرده است.
بخش سوم:
این بخش نوزده باب دارد. اخوینی در این بخش علت‌ها و مبانی تَب و انواع آن، اصول و مبانی نبض‌شناسی و بهداشت عمومی را توضیح داده است.
نظامی عروضی سمرقندی در کتاب «چهار مقاله»ی خود در سده‌ی هفتم هجری قمری (ششم خورشیدی)، از این کتاب یاد کرده است.
نسخه‌شناسی
تاکنون از این کتاب سه دستنوشته یافت شده است:
یک نسخه در کتابخانه‌ی «بادلیان» (Bodleian) در دانشگاه آکسفورد انگلستان (نگاشته به سال ۴٧٨ ه.ق. / ١٠٨۶ م.)
یک نسخه در کتابخانه‌ی «فاتح» در شهر استانبول در ترکیه (نگاشته به سال ۵٢٠ ه.ق. / ١١٢۶ م.)
یک نسخه هم در کتابخانه «مَلک» در تهران
نخستین بار، زنده‌یاد استاد مجتبا مینوی این کتاب را در کتابخانه‌ی بادلیان انگلستان یافت و آن را به سال ١٣٢٩ خ. در شماره‌ی دوازدهم سال سوم مجله‌ی یغما به علاقه‌مندان زبان پارسی معرفی کرد.
استاد دکتر جلال متینی در آبان سال ١٣۴۴ خ. / ١٩۶۵ م. و به مناسبت یک هزار و صدمین سالگرد زایش محمد ابن زکریای رازی به دست انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد این کتاب را به زیور چاپ آراست.
فهرست نسخه‌ی چاپی کتاب چنین است:
مقدمه (پنج صفحه)
معرفی مولف و کتاب (صفحه‌ی هفت تا شصت و هشت، شامل نکته‌های دستوری و نگارشی و املایی و زبانی و عکس‌هایی از دستنوشته‌ها)
متن کتاب (صفحه‌ی ١ تا ٨١١)
فهرست‌ها (صفحه‌ی ٨١٣ تا ٩١٨)
من این کتاب را در قالب پی.دی.اف دارم و در سایت «پارسی انجمن» در دسترس علاقه‌مندان خواهم گذاشت.
0 نظر:
Post a Comment