واژه‌شناسی: عید پاک

یک‌شنبه ١٢/فروردین/١٣٩٧ - ١/اپریل/٢٠١٨

امروز در باور مسیحیان روزی است که حضرت عیسا به آسمان عروج کرده است. نام این عید در زبان انگلیسی Easter است و در زبان فرانسه‌ای Pâques گفته می‌شود. همین نام فرانسه‌ای است که از سده‌ی بیستم میلادی (به دست دانشجویان ایرانی که به زبان فرانسه‌ای درس می‌خواندند) به زبان پارسی وارد شده است و «عید پاک» می‌گوییم. در این جستار به ریشه‌شناسی این دو نام می‌پردازم.

گویا پیش از سده‌ی بیستم م. در متن‌های فارسی از «فصَح» استفاده می‌کردند که شکل عربی شده‌ی «پسَخ/پسَح» در زبان عبری است (به خط عبری: פֶּסַח پ/س/خ). این واژه‌ی عبری در اصل به معنای «گذشتن/عبور» است و اشاره به روزی دارد که طبق داستان خروج بنی‌اسراییل از مصر، بلا از سر یهودیان گذشت و فرشته‌ی آسمانی تنها فرزندان نخست مصریان را کشت. این رخداد در تاریخ بنی‌اسراییل امروزه در انگلیسی با نام Passover (از سر گذشتن) شناخته می‌شود.

در فرهنگ دهخدا چنین آمده است:

فصح: [ف ِ] (اِ.خ.) عید ترسایان (منتهی الارب). در یونانی پاسخا و اصل آن کلمه‌ای عبری است به معنی عبور و آن نام عیدی است که یهودان گیرند به یاد عبور از بحر احمر [=دریای سرخ] و به یاد فرشته‌ای که به شب خروج آنان از مصر همه‌ی نوزادان آن شب را از قبطیان بکشت و نوزادان سبطی را زیانی نرساند (یادداشت مؤلف).

و آن یک‌شنبه‌ی بزرگ باشد (مجمل التواریخ و القصص)

در نزد یهودان جشن یادبود خروج بنی اسرائیل از مصر و در نزد مسیحیان جشن یادبود صعود عیسی (ع) است (از فرهنگ فارسی معین).

عید یادآوری قیام مسیح از مرگ و معروف به عید بزرگ است و نزد یهودان عید یادبود جدایی آنها از مصر...

و این کلمه معرب فسح عبرانی و معنای آن گذشتن و عبور و نجات است (از اقرب الموارد).

چون در شب گریز از مصر، بنی‌اسراییل نان کامل نپختند و نانشان فطیر شد، این رخداد در زبان فارسی با نام «عید فطیر» هم شناخته می‌شود. برای نمونه سعدی چنین می‌گوید:

گر نبارد فضل باران عنایت بر سرم -------- لابه بر گردون رسانم، چون جهودان در فطیر

همچنین «فطیرخواران» [=زمان فطیر خوردن] نام دیگری برای همین دوره بوده است که در تقویم عبری و بابِلی از روز پانزدهم تا بیست و یکم ماه نیسان (Nisan) بوده است که امسال برابر با یازدهم فروردین تا هفدهم فروردین است.

چون از نظر تاریخی، روز عروج عیسا همزمان با عید فصح بوده است، این روز برای مسیحیان بیشتر به عنوان روز عروج عیسا است تا روز خروج موسا و بنی‌اسراییل از مصر.

واژه‌ی عبری پسخ وارد زبان یونانی شده است و Πάσχα / به خط لاتین: paskha نوشته شده است. در زبان لاتین آن را Pascha می‌نویسند. این واژه‌ی لاتین طبق قانون‌های تغییر زبان فرانسه‌ای Pâques شده است. در زبان ایتالیایی هم آن را Pasqua می‌گویند. در اسپانیایی هم Pascua می‌نویسند. معمولا به کسانی که در این روز زاده می‌شدند در زبان فرانسه‌ای نام «پاسکال» (مردانه: Pascal زنانه: Pascale) داده می‌شد. نام دانشمند معروف فرانسه‌ای هم به همین معنا است. این نام در ایتالیایی و اسپانیایی پاسکوال: Pasqual / Pascual گفته می‌شود (همان طور که مدتی در میان مسلمانان کسانی که در روز عید قربان زاده می‌شدند «قربان» یا «قربان‌علی» خوانده می‌شدند)

اما نام Easter در زبان انگلیسی (در آلمانی: Ostern) در اصل نام یکی از جشن‌های بهاری مردمان ژرمنیک بوده است که در همین زمان برای ایزدبانویی به نام Ēastre یا Ēostre برگزار می‌شده است. اما پس از مسیحی شدن این مردم (از جمله انگلیسیان که از مردمان ژرمنیک بودند) این نام به جای «فصح» به کار برده شد.