وام‌واژه‌های روسی در زبان پارسی

سه‌شنبه ۱۲/آذرماه/۱۳۹۲ - ۳/دسامبر/۲۰۱۳

ارتباط نزدیک ایرانیان با مردم روسی‌زبان به ویژه از دوران قاجاریان آغاز شد و از همان دوران واژه‌های به زبان پارسی وارد شده است. جست‌وجو در فرهنگ دهخدا برای وام‌واژه‌های روسی ۷۷ واژه را به دست می‌دهد. هم چنین با توجه به واژگان رایج در زبان روزمره این تعداد به نزدیک ۱۲۰ واژه می‌رسد. البته شاید در منطقه‌ی گیلان و آستارا و شهرهای مرزی که با روسیه و شوروی پیشین ارتباط نزدیک‌تری داشتند واژه‌های دیگری هم وارد شده باشد. اما متاسفانه من به آنها دسترس نداشتم.

یادآوری می‌کنم که بسیاری از وام‌واژه‌های یاد شده در فرهنگ دهخدا دیگر در زبان امروزی کاربردی ندارند مانند نچالنک. پس از جست‌وجو به مقاله‌ای از آقای دکتر ایرج بشیری، استاد دانشگاه مینه‌سوتا (Minnesota) رسیدم که در آن تعداد وام‌واژه‌های روسی در زبان پارسی رایج در ایران نزدیک ۱۰۰ واژه دانسته شده است. البته در پارسی تاجیکی (که ایشان به عنوان زبان جداگانه! آورده است) تعداد واژگان روسی به مراتب بیشتر است و با توجه به این که تاجیکستان بخشی از اتحاد شوروی بود این طبیعی است.

در این جستار این واژگان را همراه با تعریف کوتاه و نیز شکل‌های روسی و ترانویسی لاتین آنها می‌آورم. برای پیدا کردن شکل روسی چند مورد از مقاله‌ی دکتر بشیری استفاده کرده‌ام اما بیشتر آنها را با استفاده از مترجم برخط گوگل (Google Translate) (با ترجمه از انگلیسی به روسی) به دست آورده‌ام. بسیاری از این واژه ها در مقاله ی دکتر بشیری نیامده اند.

در زیر فهرست ۱۲۵ واژه (با چند تکرار یا دگرخوانی) به ترتیب الفبای پارسی آمده است:

آتریاد: دسته یا یکان نظامی. به خط روسی отряд به خط لاتین otryad برابر انگلیسی detachment/squad
آپارات: دستگاه. به خط روسی: апарат به خط لاتین: aparat برابر انگلیسی: apparatus
آفتومات: به خط روسی автомат به خط لاتین: avtomat برابر انگلیسی: automaton

اُدیال: پتو. به خط روسی: одеяло به خط لاتین: odeyalo برابر انگلیسی: blanket
استپ: بیابان کم‌گیاه. به خط روسی: степи به خط لاتین: stepi برابر انگلیسی: steppes
استرلیتزن: گروه نظامی ۴۰۰۰ نفر پیاده‌نظام. به خط روسی: стрельцы́ به خط لاتین: strel'tsý برابر انگلیسی: archers (کمانداران)
استکان: پیاله. به خط روسی: стакан به خط لاتین: stakan برابر انگلیسی: glass (گویا از دوستگانی پارسی گرفته شده)
اسکناس: پول کاغذی. به خط روسی: ассигнация به خط لاتین: assignácija برابر انگلیسی: banknote (واژه‌ی روسی از assignat فرانسه است)
اشبون: تکه باریکی از سرب که برای حروف‌چینی میان سطرها می‌گذارند. فاصله. به خط روسی: шпон به خط لاتین:shpon برابر انگلیسی: interline
اشپُختُر: بازرس. بدخوانی اینسپکتور روسی. به خط روسی: инспектор به خط لاتین: inspektor برابر انگلیسی: inspector
اِشکاب: ن.ک. اشکاف
اِشکاف: گنجه. دولاب. قفسه. به خط روسی: шкаф به خط لاتین: shkaf برابر انگلیسی: cupboard

بارکاس: قایق موتوری. به خط روسی: баркас به خط لاتین: barkas برابر انگلیسی: longboat
باک: انباره. به خط روسی: бак به خط لاتین: bak برابر انگلیسی: gas tank
بالشِویسم: ن.ک. بُلشویسم
بالشِویک: ن.ک. بلشویک
باندرول: برچسب. به خط روسی: бандероль به خط لاتین: banderol برابر انگلیسی: wrapper
بانکه: دبه. به خط روسی: банка به خط لاتین: banka برابر انگلیسی: jar
برزنت: کرباس. به خط روسی: брезент به خط لاتین: brezent برابر انگلیسی: canvas
بشکه: به خط روسی: бочка به خط لاتین: bochka برابر انگلیسی: barrel
بُکسل: کشیدن. به خط روسی: буксир به خط لاتین: buksir برابر انگلیسی: tug
بکسوات: لغزیدن، سُریدن. به خط روسی: буксовать به خط لاتین: buksovat برابر انگلیسی: skid
بُلشویک: اکثریت‌گرا. به خط روسی: большевик به خط لاتین: bol'shevik برابر انگلیسی: Bolshevik
بُلشویسم: اکثریت‌گرایی. به خط روسی: большевизм به خط لاتین: bol'shevizm برابر انگلیسی: Bolshevism
بلیت: به خط روسی: билет به خط لاتین: bilet برابر انگلیسی: ticket (واژه‌ی روسی شاید از biglietto در ایتالیایی باشد یا billet در فرانسه)
بنزین: به خط روسی: бензин به خط لاتین: benzin برابر انگلیسی: gas
بیگودی: به خط روسی: бигуди به خط لاتین: bigudi برابر انگلیسی: hair roller (واژه‌ی روسی از bigodino در ایتالیایی است)
بیلیارد: این واژه فرانسوی است نه روسی. شاید از روسی وارد زبان پارسی شده باشد. به خط روسی: бильярд به خط لاتین: bil'yard برابر انگلیسی: billiards

پاسور: ورق بازی. به خط روسی: пасур به خط لاتین: pasur برابر انگلیسی: playing cards
پاگُن: سردوشی. به خط روسی: погон به خط لاتین: pogon برابر انگلیسی: shoulder loop
پاگون: ن.ک. پاگن
پُرس: وعده. به خط روسی: порция به خط لاتین: portsiya برابر انگلیسی: portion
پریموس: اجاق کوچک. به خط روسی: примус به خط لاتین: primus برابر انگلیسی: primus (نام خاص شرکت سازنده‌ی اجاق)
پُشتوای: کشتی نامه‌رسانی. در اصل به معنای «پُستی». به خط روسی: почтовый به خط لاتین: pochtovyy برابر انگلیسی: postal
پلیسه: به خط روسی: плисси به خط لاتین: plissi برابر انگلیسی: pleated
پوت: ن.ک. پود
پوتین: موزه. چکمه (ترکی). به خط روسی: ботинки به خط لاتین: botinki برابر انگلیسی: boots (واژه‌ی روسی از bottine در فرانسه گرفته شده است.)
پود: یکان وزن روسی در اصل برابر شانزده لیتر. همان که امروزه «پیت» گفته می‌شود. به خط روسی: пуд به خط لاتین: pud برابر انگلیسی: pud
پودراتچی: پیمانکار (از: روسی پُدرات + چی ترکی). پُدرات: به خط روسی: подряд به خط لاتین: podryad برابر انگلیسی: contract
پوط: ن.ک. پود
پیت: ن.ک. پود
پیان: مست و لول. به خط روسی: пьяный به خط لاتین: p'yanyy برابر انگلیسی: drunk
پیراشکی: کلوچه. به خط روسی: пирожки به خط لاتین: pirozhki برابر انگلیسی: pirog

تراخم: بیماری چشم. به خط روسی: трахоме به خط لاتین: trakhome برابر انگلیسی: trachoma (واژه‌ی روسی از trachome در فرانسه است)
ترمز: بازدارنده. به خط روسی: тормоз به خط لاتین: tormoz برابر انگلیسی: brake
ترئیکا: گردونه‌ی سه‌اسبه. (در اصل به معنای: سه‌تایی) به خط روسی: тройка به خط لاتین: troyka برابر انگلیسی: troika

جلیتقه: به خط روسی: жилетка به خط لاتین: zhiletka برابر انگلیسی: vest (واژه‌ی روسی از gilet در فرانسه است)
جلیقه: ن.ک. جلیتقه

چتکه: ن.ک. ریشه شناسی چرتکه
چَتوَر: یکان وزن به معنای چارک. به خط روسی: четверть به خط لاتین: chetvert برابر انگلیسی: quarter
چَتوَل: ن.ک. چتَور
چدن: آمیغ (آلیاژ) آهن و قلع. به خط روسی: чугуна به خط لاتین: chuguna برابر انگلیسی: cast iron
چرتکه: ن.ک. چتکه
چمدان: همان جامه‌دان. البته برخی آن را روسی دانسته‌اند. به خط روسی: чемодан به خط لاتین: chemodan برابر انگلیسی: suitcase
چوخه: بالاپوش شبانی. به خط روسی: чоха به خط لاتین: chokha برابر انگلیسی: واژه ندارد.

خاموت: پالهنگ. به خط روسی: хомут به خط لاتین: khomut برابر انگلیسی: strap
خلب: نان. به خط روسی: хлеб به خط لاتین: khleb برابر انگلیسی: bread

درشکه: گردونه. به خط روسی: дрожки به خط لاتین: droschke برابر انگلیسی: carriage
دوجین: دوازده. به خط روسی: дюжина به خط لاتین: dyuzhina برابر انگلیسی: dozen

راپورت (در عامیانه: لاپورت): گزارش. به خط روسی: рапорт به خط لاتین: raport برابر انگلیسی: report (واژه‌ی روسی از rapport در فرانسه است)
رامکا: قاب عکس. به خط روسی: рамка به خط لاتین: ramka برابر انگلیسی: frame
رامگا: ن.ک. رامکا
رانکا: ظرف سینی مانندی برای حروف‌چینی. احتمالا همان رامکا.
رزوه: شیار. به خط روسی: резьба به خط لاتین: rez'ba برابر انگلیسی: screw-thread

زاپاس: یدک. ذخیره. به خط روسی: запас به خط لاتین: zapas برابر انگلیسی: reserve/spare
زاکوسکا: مزه. پیش‌غذا. به خط روسی: закуска به خط لاتین: zakuska برابر انگلیسی: appetizer
زامسکه: بتونه. به خط روسی: замазка به خط لاتین: zamazka برابر انگلیسی:‌ putty
زاموسقه: ن.ک. زامسکه

ساخارین: در اصل از شکر پارسی. به خط روسی: сахарин به خط لاتین: sacharin برابر انگلیسی: saccharin
سارافون: نوعی پوشاک. به خط روسی: сарафан به خط لاتین: sarafan برابر انگلیسی: sarafan (از «سراپای» پارسی گرفته شده)
ساژن: یکان درازا برابر سه آرشین است. به خط روسی: сажень به خط لاتین: sazhen برابر انگلیسی: fathom
ساسات: مکنده. به خط روسی: сосать به خط لاتین: sosat برابر انگلیسی: suction
ساسون: به خط روسی: сосун به خط لاتین: sosun برابر انگلیسی: pleat
سالدات: سرباز. به خط روسی: солдат به خط لاتین: soldat برابر انگلیسی: soldier (واژه‌ی روسی از فرانسه یا آلمانی آمده است.)
سماور. به خط روسی: самовар به خط لاتین: samovar برابر انگلیسی: samovar
سوخاری: تُرد. به خط روسی: сухари به خط لاتین: sukhari برابر انگلیسی: crackers

شاپکا: کلاه. به خط روسی: шапка به خط لاتین: shapka برابر انگلیسی: hat
شلنگ: لوله. به خط روسی: шланг به خط لاتین: shlang برابر انگلیسی: hose
شماته: به خط روسی: шуметь به خط لاتین: shumet برابر انگلیسی: noise
شماطه: ن.ک. شماته.
شنل: بالاپوش. به خط روسی: шинель به خط لاتین: shinel برابر انگلیسی: overcoat
شوشکه: ‌نوعی شمشیر یا قمه. به خط روسی: шашка به خط لاتین: shashka برابر انگلیسی: sabre, sword
شوشگه: ن.ک. شوشکه

غُرموت: علوفه. خوراک اسبان. به خط روسی: корм به خط لاتین: korm برابر انگلیسی: ‌fodder
غُرمود: ن.ک. غُرموت
غورمود: ن.ک. غُرموت

فاستونی: نوعی پارچه. در اصل بوستونی. به خط روسی: Бостон به خط لاتین: boston برابر انگلیسی: Boston
فامیل: نام خانوادگی. به خط روسی: фамилия به خط لاتین: familiya برابر انگلیسی: surname
فانسقه: جای فشنگ. نوعی تفنگ از زمان فتح علیشاه. به خط روسی: ؟؟؟ به خط لاتین: ؟؟؟ برابر انگلیسی: ؟؟؟
فرغون: از fourgon فرانسوی
فوتبالیست: فوتبال‌باز. به خط روسی: футболист به خط لاتین: futbolist برابر انگلیسی: footballer

قارمان: ن.ک. گارمُن.

کاپشن: بالاپوش. به خط روسی: капюшон به خط لاتین: kapyushon برابر انگلیسی: hood
کالباس: جگرآکنده. به خط روسی: колбаса به خط لاتین: kolbasa برابر انگلیسی: sausage
کالسکه: گردونه. به خط روسی: коляска به خط لاتین: kolyaska برابر انگلیسی: carriage
کتلت: بریده ی گوشت. به خط روسی: котлета به خط لاتین: kotleta برابر انگلیسی: cutlet
کروک: سقف درشکه و کالسکه. به خط روسی: ؟؟؟ به خط لاتین: ؟؟؟ برابر انگلیسی: ؟؟؟
کفال: نام نوعی ماهی. در اصل به معنای «سر». به خط روسی: кефал به خط لاتین: Kefal (از یونانی Kepale)
کوادرات: چارگوش در حروف‌چینی. به خط روسی: квадрат به خط لاتین: kvadrat برابر انگلیسی: square
کِواس: آبکامه. به خط روسی: ؟؟؟ به خط لاتین: ؟؟؟ برابر انگلیسی: ؟؟؟
کوپه: به خط روسی: купе به خط لاتین: kupe برابر انگلیسی: compartment

گارسه: جعبه‌ی حروف سربی. به خط روسی: касса به خط لاتین: kassa برابر انگلیسی: type case (دو اصطلاح uppercase و lowercase به معنای حرف بزرگ و کوچک از همین جا گرفته شده است. واژه‌ی روسی از casse در فرانسوی به معنای جعبه آمده است.)
گارمُن: ساز دهنی. به خط روسی: гармоника به خط لاتین: garmonika برابر انگلیسی: harmonica
گالش: به خط روسی: галоша به خط لاتین: galosha برابر انگلیسی: galosh
گِروانکه: یکان وزنی برابر ۳۶۰ گرم یا پنج سیر. به خط روسی: ؟؟؟ به خط لاتین: ؟؟؟ برابر انگلیسی: ؟؟؟
گیرز: کاغذ سیگار. در اصل روسی: گیلز. به خط روسی: гильз به خط لاتین: gilz برابر انگلیسی: sleeves (آستین)

لاستیک: به خط روسی: ластик به خط لاتین: lastik برابر انگلیسی: rubber
لُتکا: زورق. قایق. به خط روسی: лодка به خط لاتین: lodka برابر انگلیسی: boat
لُتکه: ن.ک. لُتکا
لِنت: نوار. به خط روسی: лент به خط لاتین: lent برابر انگلیسی: tape

ماتوشکا: کنایه از روسپی. به خط روسی: матушка به خط لاتین: matushka برابر انگلیسی: mother (در اصل به معنای «مامک» یا مادر کوچک)
مازوت: نفت چراغ. به خط روسی: мазут به خط لاتین: mazut برابر انگلیسی: masout
ماموت: از زبان مردم سیبری. به خط روسی: мамонт به خط لاتین: mamont برابر انگلیسی: mammoth ساخته شده از دو بخش maa به معنای «زمین» و moth به معنای موش کور (mole)
متقال: به خط روسی: миткаль به خط لاتین: mitkal برابر انگلیسی: calico
مکاره: بازار سالیانه. از نام بازار فصلی «ماکاریوسکایا یارمارکا». به خط روسی: Макарьевская ярмарка به خط لاتین: Makarievskaya yarmarka برابر انگلیسی: Macarius fair به معنای بازار سالیانه‌ی قدیس ماکاریوس Macarius of Unzha
منشویک: اقلیت. به خط روسی: меньшевик به خط لاتین: men'shevik برابر انگلیسی: menshevik

نَچالنِک: ن.ک. نَجَلنیک.
نَچَلنیک: رئیس محل. به خط روسی: начальник به خط لاتین: nachal'nik برابر انگلیسی: superintendent
نعلبکی: در فرهنگ دهخدا این واژه پارسی و شکل دیگری از «نعلک» دانسته شده است اما نعلک به معنای گوشواره و نیز رکاب است که به نظر من ربطی به این واژه ندارد. نعلبکی را در روسی блюдце (به خط لاتین: blyudtse) و نیز поддонник (به خط لاتین: poddonnik) می گویند که ربطی به نعلبکی ندارد.
نِمِسه: نام قدیم اتریش. به خط روسی: Немцы به خط لاتین: nemtsy برابر انگلیسی: Austria

واکسیل: ن.ک. واکسیل بند.
واکسیل بند: نوار قیطانی افسران. به خط روسی: аксельбанты به خط لاتین: aksel'banty برابر انگلیسی: aiguillettes
وان: به خط روسی: ванна به خط لاتین: vanna برابر انگلیسی: bathtub
ودکا: به خط روسی: водка به خط لاتین: vodka برابر انگلیسی: vodka
ورس یا ورست: یکان درازا. برابر ۳۵۰۰ گام. به خط روسی: верст به خط لاتین: verst برابر انگلیسی: miles
وَکسیل: ن.ک. واکسیل بند