ریشه‌شناسی چرتکه

دوشنبه ۲۷/آبان/۱۳۹۲ - ۱۸/نوامبر/۲۰۱۳

یکی از ابزارهای قدیمی شمارش، دستگاهی است که از چارجوبی مستطیل ساخته شده و در میان آن ده ردیف سیم کشیده شده و در هر سیم مهره‌هایی هست که برای شمارش به کار می‌رود. این دستگاه در زبان پارسی «چُرتکه/چُرتگه»، در انگلیسی abacus و در زبان فرانسه abaque یا boulier گفته می‌شود.


چُتکه‌ی روسی

واژه‌ی «چُرتکه» در اصل از زبان روسی گرفته شده است. امروزه در روسی به صورت счеты (به خط لاتین: schety یا چتی) گفته می‌شود. اما گویا در زمان وام گرفتن زبان پارسی از آن، به صورت «چتکا» (به خط روسی: счётка به خط لاتین: schetka) بوده است. بنابراین شکل درست‌تر آن در پارسی «چُتکه» است. گویا «چتکا» در روسی از نام счет (به خط لاتین: schet چِت) به معنای «شماره، حساب» آمده است. بنابراین «چتکه» به معنای «شمارنده، ابزار حساب» است. زیرا عبارت счётная доска (به خط لاتین: schotnaya doska) به معنای «تخته‌ی حساب» (counting board) است. جالب آن که در فرهنگ دهخدا در درآیه‌ی «چتکه» آن را شکل عامیانه‌ی «چرتکه/چرتگه» دانسته‌اند.

واژه‌ی انگلیسی abacus هم خود از لاتین گرفته شده است. واژه‌ی لاتین هم از ἄβαξ یونانی (به خط لاتین: abax) یا ἄβακoς (به خط لاتین abakos) آمده است و به معنای تخته‌ای بوده که روی آن گرد یا لایه‌ای بوده است و برای شکل کشیدن یا حساب کردن به کار می‌رفته است. گویا واژه‌ی یونانی از زبانی سامی، شاید فنیقی گرفته شده و با «عاباق» (אבק به خط لاتین: abaq) عبری به معنای «گرد و خاک» همریشه باشد.