ابن کثیر فرغانی یا الفرگانوس

یک‌شنبه ۱۵/خرداد/۱۳۹۰ - ۵/جون/۲۰۱۱

ابوالعباس احمد ابن محمد ابن کثیر فرغانی معروف به ابن کثیر از اخترشناسان و ریاضیدانان مشهور ایرانی (از سرزمین‌های فرارود یا ماوراءالنهر) بود. او در حدود سال ۲۴۷ ق. معاصر با مأمون و متوکل، خلفیگان مشهور عباسی، می‌زیست. ابن کثیر به فرمان مامون عباسی در تصحیح زیج بطلمیوس شرکت کرد و در زمان متوکل عباسی به عنوان مهندس، سرپرستی ساختمان نیل‌سنج نو (Nilometer ابزاری برای اندازه‌گیری رفتار رود نیل - در متن‌های عربی: المقیاس الجدید) را در شهر فُسطاط (مصر) بر عهده گرفت. نزدیک بود به خاطر دسیسه‌ی برخی دشمنانش به دست متوکل کشته شود اما همان گونه که خودش پیش بینی کرده بود متوکل پیش از زمان مُرد و از این دسیسه جان به در بُرد.

از آثار عمده‌ی ابن کثیر فرغانی می‌توان کتاب‌های زیر را نام برد:
- الفصول اختیار المجسطی: این کتاب فصل‌های برگزیده‌ای از المجسطی (Almagest) بطلمیوس است.

- کتاب العمل الرخامات: رخام نام نوعی سنگ مرمر در مصر است و منظور از رخام در اینجا ساعت آفتابی (sundial) است که با این نوع سنگ ساخته می‌شده است.

- الکامل فی الاسطرلاب (یا فی صناعه الاسطرلاب): همان گونه که از نامش برمی‌آید کتابی درباره‌ی ساخت اُسطُرلاب (در انگلیسی: astrolabe) است.

- کتاب فی جوامع علم النجوم: این کتاب مهم‌ترین کتاب فرغانی است که در زیر بیشتر بدان خواهیم پرداخت.

فرغانی کتابی نیز درباره‌ی زیج خوارزمی دارد که ابوریحان بیرونی بعدها از همه‌ی این کتاب‌ها استفاده کرده است.

جوامع علم النجوم (دانشنامه‌ی اخترشناسی)
این کتاب گویا به نام‌های دیگری چون «اصول الحرکات سماویه» یا «علل الافلاک» یا «اصول الفلک» یا «المدخل الی علم هیئیه الافلاک» (درآمدی بر دانش هیات فلکی) یا «کتاب الفصول الثلاثین» (کتابی با ۳۰ فصل) نیز شناخته می‌شده است.

این کتاب گزارش غیرریاضی جامعی از اصول اخترشناسی بطلمیوس است. فرغانی با این کتاب مرحله‌ی تازه‌ای را در اخترشناسی دوران اسلامی آغاز کرد. برای مثال در این کتاب محیط و قطر زمین را به ترتیب برابر با ۳۲۸۳۰ کیلومتر و ۱۰۴۶۰ کیلومتر داده است و در مورد حجم ستارگان نسبت به حجم زمین رقم‌های زیر را داده است:

ماه: ۳۹ / ۱
ناهید (زهره): ۳۷ / ۱
بهرام (مریخ): ۱۵ / ۸
خورشید: ۱۶۶ برابر حجم زمین
کیوان (زحل) ۹۰ برابر
مشتری: ۹۵ برابر

این کتاب فرغانی نخستین کتاب جامع در دوران اسلامی درباره‌ی اخترشناسی است و بر دانش اخترشناسی در دوران اسلامی تأثیری بسزا داشت.

فرغانی در اروپا
گراردوس کرمونایی (در انگلیسی و لاتین: Gerard of Cremona / Gerardus Cremonensis / Gherardo Cremonese) و یوحنای اُسبیلی (Johannes Hispalensis در انگلیسی: John of Seville یا جان اهل سویل در اسپانیا) کتاب «الجوامع علم النجوم» را در قرن دوازدهم میلادی به لاتین با نام «The Elements of Astronomy» ترجمه کردند. ترجمه‌ی یوحنا در سال ۱۴۹۳ م. در فرارا (Ferrara)، در سال ۱۵۳۷ م. در نورمبورگ، در سال ۱۵۴۶ م. در پاریس چاپ شد. ترجمه‌ی اُسبیلی در سال ۱۹۴۳ م. در برکلی بازچاپ شد. رومئو کامپانی (Romeo Campani) هم ترجمه‌ی گراردوس را در سال ۱۹۱۰ م. در ایتالیا برای نخستین بار چاپ کرد. در این ترجمه‌ها نام فرغانی به صورت «الفرگانوس» (Alfraganus) درآمده است و تا زمان معاصر او را تنها به همین نام اشتباه می‌شناختند. جالب آن که در کتابی به زبان انگلیسی چاپ شده در سال ۱۸۱۲ نام او را بن کُثیر (Ben-Cothair) یا بن کتیر (Ben Katir) هم نوشته است!


عکس صفحه‌ی عنوان کتاب فرغانی - ترجمه‌ی یوحنا اُسبیلی -
چاپ پاریس ۱۵۴۶ (به عدد لاتین: M D XL VI)

کتاب فرغانی در اروپای دوران تاریک و نوزایش (رُنسانس) تا زمان دانشمندی آلمانی به نام رگیومونتانوس کتاب آموزشی و درسی رشته‌ی هیات و اخترشناسی در همه‌ی اروپا بود. ترجمه و چاپ‌های فراوان این کتاب خود گواهی بر این است. یوهان مولر اهل کونیگزبرگ (Johannes Müller von Königsberg - کونیگزبرگ در آلمانی به معنای «دژ شاهان» است) در سال ۱۴۳۶ م. زاده شد و در سال ۱۴۷۶ در سن چهل سالگی درگذشت. وی با نام یوهان اهل مونته رگیو (Joannes de Monte Regio) می‌نوشت و بعدها نام او را به صورت رگیومونتانوس (Regiomontanus) درآوردند.

اما بهترین ترجمه‌ی کتاب فرغانی به زبان لاتین در سال ۱۶۶۹ م. در آمستردام به دست یاکوبوس گولیوس (Jacobus Golius یا James Golius - جیمز گونه‌ی دیگری از یاکوب است.) هلندی انجام گرفت که استاد زبان پارسی و عربی در دانشگاه لایدن (Leyden) بود. وی فرهنگ پارسی به لاتینی هم نوشته است. وی در سال ۱۵۹۶ در شهر لاهه (در فرانسه: La Haye و انگلیسی: The Hague) زاده شد و در سال ۱۶۶۷ درگذشت و این ترجمه پس از مرگش منتشر شد.


عکس صفحه‌ی عنوان کتاب فرغانی - ترجمه‌ی گولیوس

محتوای کتاب جوامع علم النجوم
شادروان احمد آرام در سال ۱۳۴۶ خ. در شماره‌ی چهارم مجله‌ی «معارف اسلامی» در تهران ترجمه‌ی پارسی این کتاب را منتشر کرد. فهرست فصل‌های این ترجمه چنین است:

- فصل اوّل: درباره‌ی سال‌های عرب و عجم و نام‌های ماه‌ها و روزهای ایشان و اختلافی که میان بعضی از آنها با بعضی دیگر است.

- فصل دوم: در این که آسمان به شکل کُره است و گردش آن با ستارگانش همچون گردش کُره است.

- فصل سوم: در این که زمین با همه اجزای آن از خشکی و دریا به صورت کُره است.

- فصل چهارم: در این که کُره‌ی زمین در وسط کُره‌ی آسمان ثابت است و حکم مرکز دارد و اندازه‌ی آن در مقابل بزرگی آسمان از حیث کوچکی، حکم نقطه‌ای را نسبت به دایره دارد.

- فصل پنجم: در دو حرکت اولی از حرکات آسمان، یکی از آنها حرکت کلی از مشرق به مغرب است که سبب پیدا شدن روز و شب می‌شود و دیگری حرکت ستارگان بر فلک البروج از مغرب به مشرق است.

- فصل ششم: در وصف رُبع مسکون زمین و آنچه در آن از گردش فلک و اختلاف شب و روز حاصل می‌شود.

- فصل هفتم: درباره‌ی ویژگی‌های قسمت‌های مختلف رُبع مسکون و ذکر مواضعی که خورشید ماه‌ها در آنها غروب نمی‌کند یا ماه‌ها طلوع نمی‌کند.

- فصل هشتم: در مساحت زمین و اقلیم‌های هفتگانه‌ی آباد آن.

- فصل نهم: در نام‌های بلاد و شهرهای معروف زمین و این که هر کدام در چه اقلیمی واقع است.

- فصل دهم: درباره‌ی مطالعه بروج و اختلاف آنها در فلک‌های مستقیم و فلک‌های مایل.

- فصل یازدهم: در مقدار زمان‌های روز و شب و اختلاف ساعت معتدل با ساعت زمانی.

- فصل دوازدهم: در بیان شکل افلاک کواکب و ترکیب آنها و ترتیب هدی آنها از زمین.

- فصل سیزدهم: در تغییر حرکات خورشید و ماه و ستارگان ثابت از افلاکشان در دو جهت مغرب و مشرق که حرکت در طول نامیده می‌شود.

- فصل چهاردهم: در تقسیم‌بندی حرکات ستارگان پنج‌گانه سرگردان در افلاک خود در طول

- فصل پانزدهم: وجوهی که برای پنج ستاره‌ی سرگردان در مسیر آنها در فلک البروج حاصل می‌شود.

- فصل شانزدهم: در اندازه‌های افلاک کواکب که افلاک تدویر خام دارد نسبت به افلاک خارج مرکز، و ابعاد مراکز افلاک خارج مرکز از زمین.

- فصل هفدهم: در دوره‌های گردش کواکب در افلاک خود و در فلک البروج.

- فصل هجدهم: درباره‌ی تقسیم‌بندی حرکات ستارگان ایستاده و رونده در دو جهت شمال و جنوب.

- فصل نوزدهم: در شماره‌ی ستارگان ثابت و طبقه‌بندی آنها بر حسب بزرگی و بیان محل پانزده ستاره‌ی بزرگ در آسمان.

- فصل بیستم: در بیان کواکبی که منزل‌های ماه خوانده می‌شود و شماره‌ی این منزل‌ها بیست و هشت است.

- فصل بیست و یکم: در فاصله‌ی ستارگان ثابت و رونده از زمین.

- فصل بیست و دوم: در مساحت کواکب و اندازه‌ی مساحت زمین نسبت به هر یک از آنها.

- فصل بیست و سوم: در بیان اختلافی که میان ستاره و درجه‌اش از منطقه‌ی فلک البروج در طلوع و غروب و در رسیدن به وسط آسمان پیش می‌آید.

- فصل بیست و چهارم: در تشریق و تغریب ستارگان و پنهان شدن آنها در شعاع خورشید.

- فصل بیست و پنجم: در طلوع اهله و افزودن و کاستن نور ماه.

- فصل بیست و ششم: در بیرون آمدن کواکب پنج‌گانه از شعاع خورشید.

- فصل بیست و هفتم: در اختلاف منظری که برای ماه و ستارگان نزدیک به زمین ایجاد می‌شود.

- فصل بیست و هشتم: در خسوف ماه.

- فصل بیست و نهم: در کسوف خورشید.

- فصل سی‌ام: در فاصله‌ی زمانی میان خسوف‌های ماه و کسوف‌های خورشید.

آگاهی بیشتر درباره‌ی فرغانی را می‌توانید در این نشانی به زبان انگلیسی بخوانید.

با تشکر از «رفیق فردوسی» برای فرستادن عکس‌ها.