ماتیکان گجستک ابالیش

آدینه ۲/اسفند/۱۳۸۷ - ۲۰/فوریه/۲۰۰۹

این هفته کتابی به دستم رسید به نام «ماتیکان گُجستک ابالیش» با مشخصات زیر:



نام کتاب: ماتیکان گجستک ابالیش. همراه با متن پهلوی، برگردان ِ پارسی، واژه‌نامه و آوانویسی
نبشته‌ی: آذر فرنبغ ِ فرخ زادان
برگردان: ابراهیم ِ میرزای ِ ناظر
ناشر: انتشارات هیرمند
چاپ اول: ۱۳۷۶ خ
صفحه: ۸۸
شابک (ISBN = شماره انتشار بین‌المللی کتاب): ۸-۷۱-۵۵۲۱-۹۶۴

کتاب تشکیل شده از چند بخش: سرآغاز، متن ماتیکان، واژه‌نامه و متن پازند. ماتیکان واژه‌ای است به زبان پارسی میانه (پهلوی) به معنای ماجرا یا داستان و گزارش رویداد. برای نمونه کتاب دیگری از زبان پهلوی داریم به نام «ماتیکان هزار داد ِستان» که گزارش هزار پرونده‌ی حقوقی است. گُجَستَک نیز واژه‌ای پارسی است به معنای لعنت شده یا ملعون. اما درباره‌ی نام ابالیش در سرآغاز چنین آمده است:

از دیدگاه نامهای ایرانی، ابالیش را نمی‌توان واژه‌ی پارسی پنداشت. در نگارش پهلوی این واژه به گونه‌های مختلفی خوانده می‌شود: ابالَ، ابالیا، ابالی، اباله، ابالیش، ابالیس. برخی از پژوهندگان این واژه را ابله معنی کرده‌اند. اما دکتر پرویز ناتل خانلری این نام را عبدالله خوانده. به باورداشت ِ یوستی (Justi) واژه‌ی ابالیش همان نام یونانی «اباریس» است. ولی این واژه باید از ریشه‌ی ابلیس عربی گرفته شده باشد. چون زرتشتیان آن زمان ابالیش را جزو خود نمی‌شمردند بدین روی به او عنوان «گجستک» یعنی ملعون را داده بودند که در مورد اسکندر و اهریمن به کار می‌رفته است.

درباره‌ی نام ابالیش می‌توانید به این مقاله در ایرانیکا نوشته‌ی شادروان استاد احمد تفضلی هم نگاه کنید.

بنابراین نام ساده و امروزی این کتاب «داستان ابالیش ملعون» است. این ماتیکان گزارش مناظره‌ی آذر فَرنبَغ پسر فرخ زاد، موبدان موبد و از دانشمندان زرتشتیان ایران در زمان مامون عباسی، است با مردی زندیک (زندیق، منظور مانیکی یا پیرو مانی) که ابالیش خوانده شده است. مناظره در برابر مامون و دیگران انجام شده است. ابالیش هفت پرسش درباره‌ی موضوع‌های دینی مانند خیر و شر، جسم و جان، آفرینش و مانند آن می‌کند و در تمام پرسش‌ها از موبدان موبد شکست می‌خورد و مامون و اطرافیانش خوشحال شده و موبد را می‌ستایند. تاریخ مناظره نزدیک ۲۰۲ هجری / ۸۲۸ م. دانسته شده است.

متن پهلوی ماتیکان دارای ۱۲۰۰ واژه است. در دوران نوین، نخستین بار متن پهلوی آن را آدرین لئون نیکولا بارتلمی (Barthélémy)، خاورشناس فرانسوی، در سال ۱۸۸۷ م/ ۱۲۶۶ خ منتشر کرد. این هم مشخصات این ترجمه:

Barthélémy, Adrien Léon Nicolas [1859-1949]. Gujastak Abalish: relation d'une conférence théologique présidée par le calife Mâmoun / texte pahlavi punlié pour la première fois avec traduction, commentaire et lexique par A. Barthelemy - Paris: 1887

صادق هدایت نیز به سال ۱۳۱۹ خ ماتیکان را از پهلوی به پارسی برگرداند.

آقای میرزای ناظر به سال ۱۳۲۳ در مشهد زاده شده و زیر نظر شادروان استاد دکتر مستاجر حقیقی زبان‌های باستانی پهلوی و پارسی کهن و اوستایی را آموخته است. وی هم چنین در تهران شاگرد شادوران دکتر بهرام فره‌وشی بوده و از خانم دکتر بدرالزمان قریب زبان‌های پارتی و سُغدی را آموخته است.