کلات

دوشنبه ۲۱/بهمن/۱۳۸۷ - ۹/فوریه/۲۰۰۹

کلات: دژ یا دهی کوچک یا بزرگ را گویند که بر سر کوه یا پشته‌ی بلندی ساخته باشند. دیه و قریه‌ی بالای کوه. بعضی گویند دهی که در آن دکان و بازار باشد.

در شاهنامه به معنی مطلق شهر مستحکم و دژ آمده:

گذر بر کلات ایچ گونه مکن -------- گر آن ره روی خام گردد سخن

ناصر خسرو گوید:
وای بومسلم که مر سفاح را -------- او برون آورد از آن بی‌در کلات

منوچهری دامغانی گوید:
زرادخانه‌ی تو بُوَد هشتصد کلات -------------- انبارخانه‌ی تو بود هفتصد حصار

در ارمنی «کهلکه» (khalakh) است و ظاهراً شکل قدیمی آن «کلاک» (kalak) بوده و همین کلمه است که در نام‌جاهای مازندران به صورت «کلا» درآمده.

در طبری: «کَلا»، «کُلا»، «قَلا»، «کَلاته» و «کَلایه» به معنای ده و قلعه.
در مازندرانی کنونی: کَلا (در آخر نام دیه‌ها درآید. مانند حسن کلا، فیروزکلا).
در گیلکی: «کلا» و «کَلایه» (مانند کیاکلایه).
در جندقی و بیابانکی: کلات به معنی ده و کلاته به معنی مزرعه است.

در زبان پشتو به شکل کواته (kuatta) آمده و از آنجا وارد زبان اردو شده است. نام شهر کوئته (Quetta) در پاکستان - که گاه به اشتباه کویته (kuwaita)! گفته می‌شود - از همین شکل پشتو گرفته شده است.

«قلعه» عربیده‌ی آن است. شکل عربی «قلعه» در ترکی به صورت قلا یا قالا درآمده مانند آق قلا (دژ سپید).

خاستگاه: فرهنگ دهخدا