پسوند کوچک‌سازی و نوازش (تصغیر و تحبیب)

پنج‌شنبه ۱/مهر/۱۳۸۹ - ۲۳/سپتامبر/۲۰۱۰

پسوند «ـَک» در زبان پارسی دست کم دو کاربرد دارد:

کاربرد ۱: برای کِهِش یا کوچک‌سازی (تصغیر) به کار می‌رود: پسرک، دخترک، شاخک (شاخ کوچک). در این حالت گاه برای خوارسازی (تحقیر) و دشنام نیز به کار می‌رود مانند مردک! زنک! که در زبان گفتار به صورت «مرتیکه!» و «زنیکه!» درمی‌آید. به گمانم «تـ» در «مرتیکه» همان است که در اصل پارسی کهن واژه «مَرتیَه» (به معنای مرد یا مردم یا همان انسان) وجود داشته و در اینجا باز آشکار می‌شود.
شاید مشهورترین نمونه از این کاربرد «ـک» برای دشنام و خوارسازی قطعه‌ی خاقانی شروانی در هجو رشیدالدین وطواط، دیگر شاعر همروزگار او، باشد:

این گربه چشمک، این سگک غوری، غُرَک ---------------- سگسارک، مخنثک و زشت کافرک
با من پلنگسارک و روباه‌طبعک است ------------ این خوک گردنک، سگک دمنه گوهرک
بوده سگ رمنده و اکنون به بخت من -------------- شیرک شده است و گرگک و از هر دو بدترک
خنبک زند چو بوزنه، جنبک زند چو خرس ------------- این بوزنینه ریشک پهنانه منظرک
خرگوشک است خنثی، زن و مرد در دو وقت ------------ هم حیض و هم زناش، گهی ماده گه نرک
این پشم سگ که .. سگش خوانم از صفت -------------- چو ..ن سگ برهنگک و سرخ پیکرک
چون یوزک قمی جهد از دمب آهوان ------------------ با دوستان رود گفتار در برک
گرد غزالکان و گوَزنان بزم شاه ----------------- فحلی کند چو گورخرک گرد مادرک
گر دست و پاش چون سگک کهف بشکنی ---------------- هم برنگردد از دمشان این سبکسرک
بی‌نام هم کنونش چو بیدسترک خصی ----------------- این بدگهر شگالک و توسن رگ استرک
خاقانیا! گله مکن او از سگان کیست؟ ------------ خود صیدکی کند سگک استخوان‌خورک
سگ عفعفک کند چو بدو نانکی دهی -------------- دم لابگک کند، بنشیند پسِ درک
میزان حکمتی و تو را بر دل است زخم ---------- زین شوله فعل عقربک شوم نشترک
هم شوله بود کو پس شوال زخم زد ----------- بر تارک مبارک پور طغان یزک

کاربرد ۲: نوازش (تحبیب): نمونه‌های نوازش نیز فراوان است. مانند بابک (بابا جان) و مامک (مادر جان). در شعر بزرگان نیز نمونه فراوان است و شاید بهترین نمونه غزل زیبای زیر از مولانای بلخی باشد:

ناگهان بستُد دلم دلدارکی ----------------- شوخکی، شنگولکی، عیارکی
چستکی، کم گویکی، پٌردانکی -------------- تُرککی، گلچهرکی، طرّارکی
شوخکی، شیرینکی، موزونکی --------------- جانکی، جانانکی، دلدارکی
خوبکی، زیبایکی، نیکویکی --------------- شورک انگیزی شکرگفتارکی
مستکی، جادویکی، گستاخکی --------------- سحرک آمیزی، و دل آزارکی
خرّمی افزایکی، غم کاهکی ----------------- شادمانی بخشکی، غمخوارکی
بویک زلفینک مشکینکش ------------------ مشکک افشانی و عنبربارکی
حسنک رخسارک چون ماهکش ----------------- دل نهانی دزدکی، مکارکی
غمزگک: خونریزکی، هاروتکی --------------- نرگسک: سرمستکی، بیمارکی
زلفکش را صد دل و جان و دلک -------------- زیرکی بربندکی امّارکی
لعلکش: سرچشمه‌ی حیوانکی ---------------- قدّکش: کبک دری رفتارکی
زلفکش: مشکینکی، پُرچینکی ---------------- چشمکش: فتّانکی، خونخوارکی
خطّک پُرحسنک پُرتابکش ----------------- بندکی، زنجیرکی، و مارکی
پیشک رخسارک رنگینکش ----------------- ماهک و خورشید خدمتگارکی

سرچشمه‌ی حیوان: چشمه‌ی زنده، آب زندگانی، آب بیمرگی
فتّانک: فتنه‌انگیز

مولانا غزل دیگری به همین شیوه دارد:

رو رو! که نه‌ای عاشق ای زلفک و ای خالک ------------ ای نازَک و ای خشمَک پابسته به خلخالک
با مرگ کجا پیچد آن زلفک و آن پیچک؟ ------------- بر چرخ کجا پرّد آن پرّک و آن بالک؟
ای نازک نازک‌دل! دل جو که دلت مانَد --------------- روزی که جدا مانی از زرّک و از مالک
اشکسته چرا باشی؟ دلتنگ چرا گردی؟ ---------- دل همچو دل میمک، قد همچو قد دالک
تو رستم دستانی، از زال چه می‌ترسی؟ --------- یا رب برهان او را از ننگ چنین زالک
من دوش تو را دیدم در خواب و چنان باشد ------------- بر چرخ همی‌گشتی سرمستک و خوش حالک
می‌گشتی و می‌گفتی ای زُهره به من بنگر --------------- سرمستم و آزادم ز ادبارک و اقبالک
درویشی و آنگه غم؟ از مست نبیذی کم؟ ------------ رو خدمت آن مه کن مردانه یکی سالَک
بر هفت فلک بگذر! افسون زحل مشنو! ----------- بگذار منجم را در اختر و در فالک
من خرقه ز خور دارم چون لعل و گهر دارم ----------- من خرقه کجا پوشم از صوفک و از شالک
با یار عرب گفتم: «در چشم ترم بنگر» ----------- می‌گفت به زیر لب: «لا تخدعنی ذالک»
می‌گفتم و می‌پختم در سینه دو صد حیلت ----------- می‌گفت مرا خندان: «کم تکتم احوالک»
خامش کن و شه را بین چون باز سپیدی تو ---------- نی بلبل قوالی درمانده در این قالک

(در برخی نسخه‌ها: بگذار منجم را در رملک و در فالک/ خندید مَهم یعنی: کم تکتم احوالک)
زال: پیر، پیرزن. کنایه از دنیا
زُهره: ستاره‌ی ناهید (اناهیتا). رامشگر آسمان
نبیذ: مَی
لاتخدعنی ذالک: این مرا فریب نمی‌دهد. من فریب این (اشک چشمانت) را نمی‌خورم
کم تکتم احوالک: چه اندازه حال خود را پنهان می‌کنی

یا در داستان موسا و شبان:

دستک بوسم بمالم پایکت -------------- وقت خواب آید، بروبم جایکت

بیشتر ما با این کاربرد «ـَک» آشنا هستیم. اما گاه این پسوند با پسوند «ـو» جایگزین می‌شود که مشهورترین آنها در گویش شیرازی و کرمانی است مانند «پسرو» و «دخترو». در گویش تهرانی از «یارو» استفاده می‌شود که در خراسان به شکل «یرگی» (همان یارک) است. نمونه‌های دیگر جایگزینی «ـک» با «ـو» عبارتند از:

- سمنو (گویش تهرانی)، سمنک (گویش کابلی)
- هلو (گویش تهرانی)، هلک (گویش لری). در آمل «هُلی» گفته می‌شود. شکل دیگر آن خُلو و «خُلو گرده» است.
- گردو (زبان تازه‌تر)، گردک (زبان قدیم‌تر). گردک را بیشتر گردکان می‌گفتند. «تربیت نااهل را چون گردکان بر گنبد است» (گلستان سعدی).
- شیرو: نام به معنای بچه شیر.

پسوند «ـو» در حالت نوازش و دلنوازی بر سر دو واژه‌ی عربی هم درآمده:
- عمّ به معنای برادر پدر که عمّو شده و تشدید «ـمـ» هم برداشته شده و به صورت کوتاه عمو گفته می‌شود.
- خال به معنای برادر مادر که به صورت خالو درآمده و امروزه در گویش تهرانی بیشتر واژه‌ی ترک‌تبار «دایی» به جای آن به کار می‌رود. خالو هنوز در برخی از شهرستان‌ها کاربرد دارد.

میوه‌ی آلو و دیگر عضوهای خانواده‌ی آن مانند آلوبالو (آلبالو) و شفتالو و خرمالو و ... به این ساختار ربطی ندارند و شاید از واژه‌ی «آلی» به معنای سرخ آمده باشند زیرا آلوبالو را در گذشته آلی‌بالی نیز می‌گفته‌اند و با توجه به سرخی آن شاید بتوان این ریشه را پذیرفت.

پسوندهای مشابه
در زبان پارسی پسوندهای دیگر نیز برای کوچک‌سازی به کار می‌رود:
- ـچه: مانند سراچه یعنی خانه‌ی کوچک که برابر انگلیسی آن studio است. هنوز در انگلیسی به خانه‌های کوچک کرایه‌ای studio گفته می‌شود و می‌توان به جای آن در پارسی «سراچه» گفت.
- ـیزه: مانند آتشیزه یعنی آتش کوچک که همان کرم شب‌تاب است. آتشک نیز گفته شده. معنای دیگری که برای آتشک نوشته‌اند کوفت یا آبله فرنگی یا همان syphilis است.
- ـیژه: شکل دیگری از ـیزه است مانند نایژه یعنی نای کوچک یا میژه یعنی موی کوچک که امروزه مژه می‌گوییم.
- ـول/ـوله/ـولو: مانند موچول (در لری به معنای ریزنقش و ریزه)، زنگوله (زنگ کوچک)، کوتوله (آدم کوتاه)، گولوله یا گلوله (گوی کوچک)، گوله (گوی کوچک)، تُنگوله (تُنگ کوچک)، مَشکوله (مشک کوچک)، سوسوله (در لری: سوسک کوچک)، چوکوله (در لری به معنای چوب کوچک)، کوچولو، گولو (گود کوچک، در تیله‌بازی). این پسوند با ulus- و ula- در لاتین همانند است و به همین خاطر دکتر محمد حیدری ملایری برای formula واژه‌ی دیسول را پیشنهاد کرده است.