واژه‌شناسی: لوز و لوزی و لوزینه

آدینه ١١/امرداد/١٣٩٢ - ٢/آگوست/٢٠١٣

در زبان پارسی میانه بادام را wādām و lawzēnag می‌گفته‌اند. لوزینگ در زبان پارسی نو/دری به صورت «لوزینه» درآمده است و بیشتر به نوعی شیرینی گفته می‌شود که با مغز بادام ساخته شده باشد. لوزینه به صورت «لوز» هم کوتاه شده است.

خرما و ترنج و بهی و لوز بسی هست ---------------------- این سبز درختان نه همه بید و چنار است (ناصرخسرو)
بنگر این هر سه ز خامی رَسته را ----------------- جوز را و لوز را و پسته را (مولوی)

لوزینه: شکر بادام . قسمی شیرینی. حلوا که با کوفته‌ی مغز بادام و عسل یا شکر کنند. هر چیز را گویند از خورش‌ها که در آن مغز بادام کرده باشند و از مغز بادام پخته و ساخته باشند. لوز. حلوایی که در آن مغز بادام انداخته باشند (غیاث اللغات). حلوا که از آرد بادام و شکر کنند:
ز لوزینه‌ی خشک و حلوای تر ----------------- به تنگ آمده تنگ‌های شکر (نظامی)
کودکان را حرص لوزینه و شکر ------------------------ از نصیحت‌ها کُند دو گوش کر (مولوی)

اصطلاح «سیر در لوزینه نهادن» به معنای «فریب دادن» است زیرا برش‌های سیر شبیه خلال بادام است اما مزه‌ی آن فرق دارد. شکل‌های دیگر این اصطلاح «سیر در لوزینه خورانیدن»، «سیر در لوزینه خوردن»، «سیر در لوزینه داشتن»، و «سیر در لوزینه کردن» است.

اندر ایام تو در خوان غرور روزگار ----------------- ناکسان کس شده خوردند در لوزینه سیر (سوزنی سمرقندی)
ناصح دین گشته آن کافر وزیر ---------------------- کرده او از مکر در لوزینه سیر (مولوی)
هست مهر زمانه با کینه --------------------- سیر دارد میان لوزینه (سنایی غزنوی)

در شعرهای نظامی گنجوی و خاقانی شروانی این اصطلاح به صورت «الماس در لوزینه کردن» آمده است:

کآن خوشترین نواله که از دست او خوری ----------------- لوزینه‌ای است خرده‌ی الماس در میان (خاقانی)
به یوسف صورتی گرگی همی‌زاد -------------------- به لوزینه درون الماس می‌داد (نظامی)

اصطلاحی که امروزه «خر چه داند قیمت نقل و نبات» است در گذشته به دو صورت دیگر بوده است یعنی «قدر لوزینه خر کجا داند؟» و «گاو لوزینه چه داند؟»

اگر این شیرینی را با گردو (گوز / جوز) می‌پختند بدان «جوزآگند» (پر شده با گردو) می‌گفتند که به صورت «جوزقند» هم نوشته شده است.

شیرینی لوز را به شکل چارگوش می‌بُرند. از این رو شکلی در هندسه را هم «لوزی» می‌گویند که صفت نسبی «لوز» است. «لوزینَگ» از پارسی میانه وارد زبان عربی شده و به شکل «لوزینَج» درآمده است. واژه‌ی «لوزینَج» از راه اسپانیایی به زبان فرانسوی رفته و از آنجا به زبان انگلیسی درآمده است. امروزه در انگلیسی شکل لوزی را lozenge می‌گویند (در فرانسوی: losange در اسپانیایی: losanje در ایتالیایی: lozanga و در زبان کاتالان: llosange)

در فرهنگ ریشه‌شناسی برخط زبان انگلیسی، آمده که در سده‌ی 14 م. در زبان فرانسوی کهن به نوعی شیرینی چارگوش گفته می‌شده است. اما به خاطر ناآشنایی با زبان پارسی، گمان زده شده است که ریشه‌ی lozenge انگلیسی از راه زبان فرانسوی به زبان‌های کلتی/سلتی یا دیگر زبان‌های باستانی اروپا برسد!