واژه‌شناسی: عدس

چهارشنبه ٢٣/امرداد/١٣٩٢ - ١۴/آگوست/٢٠١٣

دانه‌ای را که در پارسی امروز «عدس» می‌گوییم در پارسی میانه میژوگ (mijug) می‌گفته‌اند. میژوگ در پارسی نو/دری به صورت‌های زیر در فرهنگ دهخدا آمده است: میژو، مِژو، مَژو، مَرجو، مَرجومَک، مَرجُمَک. دکتر حیدری ملایری، شکل‌های دیگر آن در گویش‌های منطقه‌ای را چنین آورده است:

- در طبری و گیلکی: مَرجو، مَرجی، مورجَه، مَرجوم.
- در اَفتَری: مَرجو
- در لکی: نوژی

نام‌های دیگر عدس در پارسی چنین اند: نَرسَک، نَرسَنگ، نَسک، نِشک (در گویش اراک)، دانچه. در کُردی هم بدان نِسک (nisk) می‌گویند و گویا «نوژی» لکی در همین خانواده می‌گنجد. مَرجومَک از پارسی وارد زبان ترکی شده و امروزه در زبان ترکی استانبولی بدان mercimek (مِرجیمِک) می‌گویند.

آن کو ز سنگ خارا آهن برون کشد ------------------ نَسکی ز دست تو نتواند برون کشید (مُنجیک تَرمذی)

گر بخواهم از کسی یک مُشت نَسک ----------------- مر مرا گوید: «خمش کن، مرگ و جسک!» (مولوی - انجمن آرا).

جَسک: رنج و سختی. در اوستایی: yask
مرگ و جَسک: برای بیان نفرین به کار می‌رود.

در سانسکریت هم بدین دانه مَسورا -masura گفته می‌شود. در زبان یونانی کهن بدان lathyros و در لاتین بدان lens/lentis گفته می‌شود. واژه‌ی lens لاتین در فیزیک برای نامیدن چیزی به کار رفته است که در زبان پارسی هم بدان «عدسی» می‌گویند. (البته امروزه به نظر برخی «لنز» با «عدسی» خیلی فرق دارد! بگذریم)