واو و یای مجهول و معلوم

شنبه ۷/اردیبهشت/۱۳۹۲ - ۲۷/اپریل/۲۰۱۳

در زبان پارسی میانه، افزون بر صداهای کوتاه یعنی زیر و زبر و پیش (یا ـِ، ـَ، ـُ) و صداهای بلند یعنی «آ، ـو، ـی»، دو صدای دیگر نیز وجود داشته است: یکی «ـُو»ی کوتاه و یکی «ـی» کوتاه که صدای آنها از «ـو»ی بلند و «ـی» بلند کوتاه‌تر و از «ـُ» و «ـِ» بلندتر بوده است. «ـو»ی بلند را «واو معروف (آشکارا)» و «ـو»ی کوتاه را «واو مجهول (پنهان)» می‌گویند. به همین ترتیب «ـی» بلند را «یای معروف (آشکارا)» و «ـی» کوتاه را «یای مجهول (پنهان)» می‌گویند.

در خط پارسی دری، واو معروف و مجهول با «ـو» و یای معروف و مجهول با «ـی» نوشته شده است و به مرور زمان، به ویژه در گویش پارسی رسمی رایج در ایران، این تفاوت از میان رفته است و واو و یای مجهول را مانند واو و یای معروف می‌خواندند و فرقی نمی‌گذارند اما در بخش‌هایی از ایران مانند کردستان و نیز در افغانستان و تاجیکستان هنوز میان واو معروف و واو مجهول و نیز یای معروف و یای مجهول فرق گذاشته می شود. به گمانم در گویش اصفهانی نیز این تفاوت رعایت می‌شود.

دو نمونه از یای مجهول و یای معروف در واژه‌ی «شیر» است که مولانای بلخی در شعر معروف خود می‌گوید:

کار پاکان را قیاس از خود مگیر ------------------ گرچه ماند در نبشتن «شیر» و «شیر»

این شعر نشان می‌دهد که در زمان مولانا و در گویش او «شیر» (جانور درنده با یای مجهول) و «شیر» (نوشیدنی با یای معروف) در نوشتن یکسان بوده‌اند اما تلفظ آنها متفاوت بوده است.

دو نمونه از واو مجهول و واو معروف هم واژه‌ی «زور» است: «زور» با واو معروف به معنای «ستم یا دروغ» است و در «زورگو» (ستمگر، دروغگو) یا «سخن زور» (سخن دروغ یا ستمگرانه) به کار رفته است. «زور» با واو مجهول به معنای «نیرو و قدرت بدنی» است و در «زورمند» و «زورآوری» به کار رفته است. نمونه‌ی دیگر از واو مجهول و معلوم واژه‌ی «گور» است که با واو مجهول به معنای «خر دشتی» یا همان «گورخر» است اما با واو معلوم به معنای مغاک و قبر است. خیام نیشاپوری هم در رباعی معروف خود این دو را با هم به کار برده است:

بهرام که گور می‌گرفتی همه عمر --------------- دیدی که چه گونه گور بهرام گرفت؟

در ترانویسی با حرف‌های لاتین، واو مجهول را با ō و واو معروف با ū نشان می‌دهند. (مثلا zōr و zūr یا gōr و gūr). یای مجهول را با ē و یای معروف را با ī نشان می‌دهند (مثلا shīr و shēr).

یای مجهول در واقع کوتاه شده‌ی صدای ai در زبان اوستایی و پارسی کهن است. مثلا «شیر» جانور در اصل shaigr بوده است. نام «ایران» (از airiia در اوستایی) هم در زبان پارسی میانه (پهلوی) با یای مجهول بوده است و در ترانویسی لاتین Ēran نوشته می‌شود و هنوز هم مردم کُردزبان و مردم افغانستان و تاجیکستان نام «ایران» را به همین گونه می‌گویند اما در گویش رسمی (و تهرانی) با یای معروف خوانده می‌شود و به صورت Īran یا ساده‌تر Iran نوشته می‌شود.

این پدیده علت شکل‌های گوناگون برخی واژه‌های پارسی نیز هست: مانند هُشیار و هوشیار.

خاستگاه:

دستور زبان فارسی، عبدالعظیم قریب، جلال‌الدین همایی، محمدتقی بهار، غلامرضا رشید یاسمی، بدیع‌الزمان فروزان‌فر (معروف به «دستور پنج استاد»).

هم چنین Concise Dictionary of Pahlavi, D. N. MacKenzie, 1971 («فرهنگ فشرده‌ی زبان پهلوی»، دیوید مک‌کنزی)