Monday, October 25, 2010

حرف ربط در زبان پارسی

دوشنبه ۳/آبان/۱۳۸۹ - ۲۵/اکتبر/۲۰۱۰

حرف ربط یا حرف پیوند در دستور زبان به حرفی گفته می‌شود که دو نام یا دو جمله را به هم ربط دهد. در زبان پارسی کهن (زمان هخامنشی) این حرف «اوتا» (utā) بوده است (شاید با und در آلمانی و and در انگلیسی ربط داشته باشد). در پارسی میانه (پهلوی) حرف ربط «اوتا» به شکل «اود» یا «اُد» (ud) کوتاه شده است. اندک اندک این حرف در پارسی نو (پس از ساسانیان) به شکل «اُ» ساده شد اما برای راحتی آن را به شکل «وُ» می‌نویسیم. اگرچه این حرف به شکل «و» نوشته می‌شود اما در تمام ادبیات پارسی نو، از زمان رودکی و فردوسی تا امروز همواره به شکل «اُ» (o) تلفظ شده و هنوز هم می‌شود. مشهورترین نمونه از صنعت «لفّ و نشر مرتب» که من همواره نقل می‌کنم چنین است:

به روز نبرد آن یل ارجمند -------------- به تیغ وُ به خنجر، به گرز وُ کمند
برید وُ درید وُ شکست وُ ببست ------------ یلان را سر وُ سینه وُ پا وُ دست

در زبان گفتار نیز صدای اُ همچنان نگه داشته شده است: من وُ تو، خسرو وُ شیرین، «دیگه با اونا رفت‌وُآمد نداریم». حتا گاه این حرف ربط «اُ» در ترکیب‌ها حدف شده است مانند: گفتگو، جستجو، و شستشو که در اصل گفت‌وُگو، جست‌وُجو، و شست‌وُشو بوده‌اند و بهتر است به همین شکل اصلی نوشته شوند.

در شاهنامه‌ی خالقی نیز لت‌ها و بیت‌هایی که با «و» آغاز می‌شوند با نشان «وُ» نوشته شده‌اند تا بر این نکته تاکید شود.

متاسفانه شکل این حرف یعنی «و» و این که در زبان عربی هم حرف ربط به همین شکل «و» نوشته می‌شود اما وَ (wa) تلفظ می‌شود باعث اشتباه و سردرگمی بسیاری شده است به طوری که برخی برای ادبی و «لفظ قلم» سخن گفتن حرف ربط پارسی را هم به جای اُ به صورت عربی «وَ» می‌گویند. مثلا به جای «خسرو وُ شیرین» می‌گویند «خسرو وَ شیرین». تصور کنید که دو بیت بالا را بخواهید با وَ بخوانید!

این اشتباه به کار خاورشناسان نیز راه یافته و در حرف‌نویسی (transliteration) متن‌های پارسی به انگلیسی، حرف ربط پارسی را به صورت va می‌نویسند و برای نمونه همان کتاب «خسرو وُ شیرین» نظامی را به صورت Khusrow va Shireen می‌نویسند. حتا در ترانویسی شعرها هم، چون پارسی زبان مادریشان نیست، توجه نمی‌کنند که گفتن «وَ»ی عربی وزن شعر را بر هم می‌زند. برای نمونه اگر بخواهیم شعر بالا را به این روش حرف‌نویسی کنیم!

برید وُ درید وُ شکست وُ ببست
borid va darid va shekast va bebast

امروزه نیز ایرانیانی که به هر دلیل به جای خط پارسی از خط لاتین استفاده می‌کنند در نوشتن این حرف ربط به جای o از va استفاده می‌کنند که اشتباه است. برای همین، پیشنهاد می‌کنم به همان روش طبیعی و اصلی زبان‌مان حرف ربط را «اُ» تلفظ کنیم و گمان نکنیم که «عامیانه» سخن گفتن است. در حرف‌نویسی لاتین نیز o را به کار ببریم.

پی‌نوشت
استاد جلیل دوستخواه یادآوری کردند که دو بیت بالا تنها در نسخه‌ی ژول مُل از شاهنامه‌ی فردوسی آمده و در ویراست دکتر خالقی مطلق و دکتر دبیرسیاقی و دیگر دستنویس‌ها نیامده است. با سپاس از ایشان، برای همین من نام فردوسی را از سر شعر برداشتم و تنها آن را به عنوان نمونه‌ای برای نشان دادن شیوه‌ی درست خواندن حرف ربط پارسی آوردم.

نمونه‌ی دیگر که در دیوان‌های حافظ آمده است (و گویا از آنِ امیر معزّی نیز دانسته شده است):
سال وُ فال وُ مال وُ حال وُ اصل وُ نسل وُ تخت وُ بخت -------- بادت اندر شهریاری برقرار و بردوام
سال خرم، فال نیکو، مال وافر، حال خوش ----------- اصل ثابت، نسل باقی، تخت عالی، بخت رام

13 نظر:

a.r-kh-a said...

مطلب مفیدی بود..
-------
شهربراز عزیز
در خواستی داشتم ؛ میخواستم در گذشته کتابهای مرتبط با ریاضی ما به چه زبانی نوشته میشد؟
مثلا معادله ی درجه ی اول یا.. به چه صورت مینوشتند؟ یا تابع ها رو بر چه اساس دسته بندی میکردند؟
یا...
آیا حروف لاتین استفاده می کردند؟ یا از حروف خاصی استفاده میکردند؟
میشود توضیح بدهی؟
با تشکر
یا حق

ح. جوشن‌لو said...

عرض ادب و درود بر جناب شهربراز
خواندن این نوشته مرا به یاد نوشته ای انداخت که در شور و حال جوانی در همین زمینه نوشته بودم.
http://goftavard.blogspot.com/2007/07/blog-post.html

نکته جالب یکسانی مثال بود.
شاد باشید

Anonymous said...

سلام علیکم
اگر واقعیت این باشد که فردی تلفظ گفتارش این باشد که
doktor xaaleqi-ye motlaq va doktor dabir siyaaqi
خب باید لاتین نوسی اش همین باشد
نه که به توجیهاتی
تلفظ گفتارش را دگرگون کنیم
***
هزار است واو عطف
هم با تلفظ
o
و هم با تلفظ
va
به کار می رود در فارسی
و البته
o
قیمتر و کهنتر است
همین
قدیمتر و کهنتر بودن
o
دلیل نمی شود
va
را کنار گذاریم یا به مردم بگوئیم نگویند
man va to
و حتماً بگویند
man-o-to
***
با احترام
سیدعباس سیدمحمدی
htt://seyyedmohammadi.blogsky.com

Anonymous said...

درود
در رابطه با آن بیت فردوسی، گویا نظامی عروضی در چهارمقاله به آن بیت اشاره کرده است. باید البته دوباره به آن کتاب دسترسی پیدا کنم تا در این مورد نظر صد در صد بدهم.

نظامی عروضی هم زمانش نزدیکتر از نسخه-های شاهنامه به فردوسی است. و بنابراین بیت باید مال فردوسی باشد.
متاسفانه هم اکنون نمیدانم کتاب نظامی عروضی را کجا دارم.

پیروز باشید
علی دوستزده

Anonymous said...

انگار چیزی بود که هم میدانستیم و هم نه!

جالب بود، سپاس.

Unknown said...

Dear friend,
The "uta" that you mention refers to "et" in Latin! For more information please refer to the link below:

http://en.wiktionary.org/wiki/et

Best regards,
Bahram

Anonymous said...

دستت درد نکند دوست گرامی. بسیاری از گنجینه های ما زیر خروارها خاک دروغ و کزفهمی گم شده اند. در زبان های هند و اروپایی بسیاری این را همان گونه که شما آورده اید می گویند مثلا در زبان های دانمارکی و نروژی و سوئدی چیزی مثل همین O است.

Anonymous said...

با سلام
مطلب شما حاوی نکات مفیدی است اما تمام حقیقت را بیان نمی کند.
دلایل زیادی برای رد صحبت شما از درون ادبیات فارسی می توان ارائه کرد. تنها به یک نمونه شعر خیام اشاره می کنم که در آن حرف عطف در ابتدای مصراع آمده و به صورت وَ تلفظ می شود:

امروز تو را دسترس فردا نیست
و اندیشه ی فردات بجز سودا نیست

نظر من به عنوان یک زبان شناس این است که حرف عطف فارسی امروز دو منشا مختلف دارد. یکی صورت تحول یافته ی آن از فارسی باستان و میانه که به نظر می رسد همان وُ باشد و یکی صورت وَ که از زبان عربی قرض گرفته شده است. و هر دو در زبان کاربرد دارند و به همین دلیل نمی توان حکم به نابودی یکی داد. باسپاس
زبان شناس

shahrbaraz said...

به زبان‌شناس
درود.

به نظر من نمونه‌ای که از خیام داده‌اید دلیل مناسبی برای وجود «وَ» نیست. ضمن آن که ما نمی‌دانیم خود خیام این بیت را چه گونه می‌خوانده است. به نظر من در اینجا موضوع آسانی خواندن و ترکیب صداها است. زیرا نمونه‌ی دیگری از خیام چنین است:

این دوست بیا تا غم فردا نخوریم
وین یکدم عمر را غنیمت شمریم

در اینجا «و» به دلیل ترکیب با «این» با صدای «ـِ» خوانده می‌شود. آیا باید شکل سومی برای این حرف ربط قائل شد؟ به نظر من نه.

با سپاس
شهربراز

Anonymous said...

درود
سپاسگزارم از اين همه سختكوشي شما در نگهداري و گسترش زبان پارسي

پيروز باشيد

ميمم

Anonymous said...

فارسی تکمیلی 3
http://farsishekar.wordpress.com/2010/04/05/
...
برای زبان فارسی باید نوشتار را تکمیل کرد تا از روی حروف
بشود نوشته را درست خواند بدون آنکه از حافظه کمک گرفت
تا با در نظر گرفتن جای کلمه ، تلفظ صحیح آن را به یاد آورد .
یعنی خواندن کلمات ، تصویر خوانی نباشد و یا اینکه مجبور باشیم
به متن موضوع یا جمله نگاه کنیم تا آن لغت را درست بخوانیم .
.

حروف اضافه و شکل جدید هم به حروف فارسی اضافه نمی کنیم .
همان حروفی که داریم کافی است .
یک حرف را فقط ” یک صدائی ” تلفظ می کنیم .
« یک حرف یک صدا »
و چند صدا ، برای یک حرف بکار نمی بریم .
مثلا :
- الف بی کلاه « ا » در همه جا فقط صدای « اَ » می دهد : اسب .
- الف با کلاه « آ » در همه جا فقط صدای « آ » می دهد آبی.
- « و » در همه جا فقط صدای « اُ » می دهد : ( من ، تو ) .

- « وو » در همه جا فقط صدای « وو » می دهد :
( زور ، دور ) زوور ، دوور .

- « وْ » (و نقطه دار) در همه جا فقط صدای « و » می دهد :

(وقت ) وْ اقت .
-
با استفاده از این چند حرف موجود در نوشتار فارسی برای صداها ،

نوشتن منظور آسان تر می شود . خواننده با کمی آشنائی به
زبان فارسی به آسانی و راحتی می تواند فارسی را درست بخواند
و بدون آشنائی ِ زیاد و تسلط کامل ِ قبلی به زبان فارسی
و اطلاع از اینکه این کلمه در این جمله
سَبَب خوانده می شود و نه سِبَب ، و نه سُبَب ،
کلمه را درست بیان می کند .
.
وقتی نوشتن و خواندن کامل باشد ، آنچه گفته می شود
درست نوشته می شود. پس آنچه نوشته شده هم به
درستی خوانده می شود ، و می تواند در یاد گیری
و آموزش ِ زبان فارسی هم کمک خوبی باشد.
..

رامین said...

دوست گرامی ، درود بر شما
"و" که در زبان تازی هست نیز پارسی است. فراموش مکنید گسترۀ زبان پارسی پیش از اسلام بیش از آن است که بتوان زبان تازی را جدا از آن دانست آن هم در زمانی که تفاوت آشکاری از دید سطح دانش و فرهنگ و تمدن وجود داشته است. بسیاری از هم میهنان گرامی ما گمان می کنند که بسیاری از واژگانی که ما اکنون بکار می بریم و به گمان تازی می آیند به راستی تازی هستند اما اینگونه نیست و من چند سالی است که در این زمینه پژوهش می کنم و به یافته های شگفت انگیزی بر خورده ام که نشان دهندۀ گستردگی زبان پارسی در زبانهای دیگر دارد و زبان تازی به عنوان زبانی بدوی و بدون دستور زبان نمی توانسته از زبان کشور بزرگ و نیرومند ایران تاثیر نگرفته باشد.
بدبختانه پیروان دین اسلام و هواداران فرهنگ تازی همۀ تلاش خود را برای پنهان کردن و نادیده انگاشتن آنچه که از ایران و ایرانی به آنها رسیده است کرده اند و از آن بدتر کوتاهی ما ایرانیان امروزی است. فراموش نکنیم که دستور زبان تازی را ایرانیان ساخته اند و این را خود تازیان نیز می دانند. بنابراین چندان دور از ذهن نیست که بسیاری از واژگان راه پیدا کرده به تازی را نیز ایرانیان به آنها داده باشند.
من چند سالی است که در زمینۀ بازگرداندن شکوه نوشتار پارسی ، آن هم به سبکی روان و امروزی تلاش می کنم و خوشبختانه خوشایند بسیاری بوده است. از تلاش شما دوست گرامی نیز سپاسگزارم.

Anonymous said...

ببینید باید پذیرفت که خیلی جاها و
va
خونده میشه و همه جا نمیشه با
o
جایگزینش کرد!
اما اینکه چرا ما مجبوریم
va
بخونیم به خاطر خط نارس عربیه. خط عربی برای سه حرف
o,w,v
یه واو بیشتر نداره و این اشتباه تاریخی کم کم بوجود امده و
o
رو
va
تلفظ کردند.