آرتور کریستنسن و گویش‌های ایرانی

یک‌شنبه ۲۷/فروردین/۱۳۹۱ - ۱۵/اپریل/۲۰۱۲

ماه فروردین سالمرگ آرتور امانوئل کریستنسن (Arthur Emanuel Christensen) ایران‌شناس بزرگ دانمارکی (زاده ۱۸۷۵ م./ ۱۲۵۴ خ.؛ مرگ: ۳۱ مارچ ۱۹۴۵ م./ ۱۱ فروردین ۱۳۲۴ خ) است. وی در سال ۱۹۰۰ م./ ۱۲۷۹ خ. از دانشگاه کپنهاگ در زمینه‌ی زبان لاتین و فرانسوی و تاریخ مدرک کارشناسی ارشد گرفت و در همین دوران زبان‌های پارسی و سنسکریت و اوستایی و عربی و ترکی را نیز آموخت. در سال ۱۹۰۳ م. مدرک دکتری خود را دریافت کرد که پایان‌نامه‌اش درباره‌ی رباعی‌های عمر خیام بود. در این کار، وی با بررسی دقیق نسخه‌شناسی و تاریخی نشان داد که از ۸۰۰ رباعی بسته شده (منسوب) به خیام تنها ۱۲۱ رباعی با درجه‌هایی از یقین از آنِ خیام است.

وی از سال ۱۹۱۹ م./ ۱۲۹۸ خ. تا زمان مرگش در هفتاد سالگی، استاد زبان‌شناسی تاریخی زبان‌های ایرانی (Iranian Philology) در دانشگاه کپنهاگ بود. شهرت کریستنسن بیشتر در زمینه‌ی تاریخ ایران و به ویژه کتاب «ایران در زمان ساسانیان» و کتاب «کیانیان» است. اما امروز می‌خواهم به معرفی کتابی از وی در زمینه‌ی گویش‌های ایرانی بپردازم. جزییات بیشتر درباره‌ی کریستنسن را می‌توانید در این صفحه از دانشنامه‌ی ایرانیکا بخوانید.

وی در سال‌های ۱۹۱۴ م. / ۱۲۹۳ خ. و ۱۹۲۹ م. / ۱۳۰۸ خ. و ۱۹۳۴ م. / ۱۳۱۳ خ. به ایران سفر کرد و به شهرهای مختلف سر زد. رهاورد این سفر وی به صورت کتابی دو جلد در سال‌های ۱۹۳۰ م./ ۱۳۰۹ خ. و ۱۹۳۵ م./ ۱۳۱۴ خ. منتشر شده است. مشخصات این کتاب‌ها چنین است:



نام کتاب: پیشکشی در زمینه‌ی گویش‌شناسی ایرانی (Contribution a la Dialectologies Iranienne)
جلد ۱: گویش گیلکی رشت، گویش‌های فَریزند، یَرَن و نطنز به همراه ضمیمه‌ای در گویش عامیانه‌ی تهران
سال انتشار: ۱۹۳۰ م. / ۱۳۰۹ خ.
صفحه: ۳۰۰

جلد ۲: گویش‌های منطقه‌ی سمنان: سُرخه‌ای، لاسگردی، سنگسری و شهمیرزادی
سال انتشار: ۱۹۳۵ م./ ۱۳۱۴ خ.
صفحه: ۱۹۸


هر دو کتاب به زبان فرانسوی نوشته شده‌اند. هر جلد شامل پیشگفتاری در شرح موقعیت جغرافیایی و مردم‌شناسی است. سپس برای هر گویش، نخست واکه‌ها و همخوان‌ها معرفی شده و شباهت‌ها و ارتباط واکه‌ها و همخوان‌های آن با پارسی رسمی توضیح داده شده است. بخش بعدی دستور زبان هر گویش مانند زمان‌ها، شیوه‌ی صرف فعل، ضمیرها، صفت، و مانند آن آمده است. هم چنین جدول‌های همسنجش (مقایسه‌ی) برخی گروه واژه‌ها در گویش‌های مختلف در پایان هر جلد آمده است. در پایان هر گویش هم، چند متن نمونه آمده که با حرف‌های لاتین ترانویسی (transcribed) شده‌اند. پس از هر متن، واژه‌های آن همراه با برابر پارسی و فرانسوی آنها آورده شده‌اند.

می‌دانیم که نام رسمی ایران در همان سال ۱۹۳۵ م. / ۱۳۱۴ خ. در زبان‌های اروپایی از Persia به Iran برگردانده شد. نکته‌ی جالب آن که چون این کتاب پیش از این تاریخ نگاشته شده است کریستنسن می‌نویسد که خود ایرانیان (les persans) به کشورشان Iran می‌گویند در حالی که ما در زبان فرانسوی به آن Perse می‌گوییم.