پیشوند «فرا» برای همه!

آدینه ۱۱/فروردین/۱۳۹۱ - ۳۰/مارچ/۲۰۱۲

همان گونه که پیشتر هم نوشته‌ام در زمینه‌ی واژه‌سازی علمی و فنی نیاز به گسترش دامنه‌ی واژگان زبان پارسی کنونی داریم. نه تنها واژگان بلکه باید وند(پیشوند و پسوند)های بیشتری را هم به دستگاه واژه‌سازی بیافزایم. وگرنه مجبور می‌شویم که برای چند پیشوند به کار رفته در واژه‌های بیگانه یک پیشوند پارسی را به کار ببریم. در جستاری درباره‌ی «بینامتنیّت» هم نشان دادم که یکدستی در این زمینه وجود ندارد.

واژه‌ی «فرا» در فرهنگ دهخدا و در برخی کاربردهای آن در ادبیات پارسی به تنهایی معنای «نزدیک و به سوی» دارد. نمونه از حافظ:

سر فرا گوش من آورد و به آواز حزین -------- گفت ای عاشق دیرینه‌ی من خوابت هست؟

در حالت پیشوندی «فرا-» به معنای «آن سوی.../ پس از ... / بالاتر از ..» به کار می‌رود. اما به نظر می‌رسد این روزها پیشوند «فرا-» پیشوند دوست‌داشتنی عده‌ی زیادی شده است و برای هر چیزی و هر کاری از «فرا-» استفاده می‌کنند. در زیر چند نمونه را می‌آورم:

- فرامدل در برابر meta-model
- فرادانش در برابر meta-knowledge
- فرامتن در برابر hypertext
- فراروان‌شناسی در برابر para-psychology
- فراواقع‌گرایی در برابر surrealism
- زبان‌شناسی فرازمانی در برابر diachronic linguistics

حال آن که بر پایه‌ی پیشنهادهای دکتر حیدری ملایری و دکتر ادیب سلطانی باید از پیشوندهای زیر استفاده کرد:

- برای meta: پیشوند «مَتا-» از پارسی باستان و همریشه با پیشوند یونانی
- برای para: پیشوند «پارا-» یا «پَرا-» از پارسی باستان
- برای hyper: پیشوند «هیپر-» وام از یونانی با تلفظ فرانسوی. پیشنهاد من: اَپَر از ایرانی باستان و پارسی باستان
- برای over: در معنای «بیشتر» (مانند overestimate) پیشوند «بیش-»

جالب آن که در زمینه‌ی کارهای مالی نیز در برابر over-the-counter («روی پیشخوان») از اصطلاح «فرابورس» استفاده می‌شود. گفتیم که معنای پیشوند «فرا-» یعنی «آن سوی» حال آن که این نوع بازار سهام در ایران برای سهام شرکت‌هایی است که هنوز وارد «بورس اصلی» نشده‌اند و «پیش از» ورود به آن مرحله اند که در بورس رسمی معامله شوند. یا با تعریفی دیگر «سهام شرکت‌هایی که بیرون از بازار بورس اصلی و به طور مستقیم بین افراد معامله می‌شود.» بنابراین «فرابورس» کاملا غلط است!

اصطلاح دیگری که به تازگی با پیشوند دوست‌داشتنی «فرا-» ساخته شده است «فرادرمانی» است که نمی‌دانم در برابر چه واژه‌ی انگلیسی ساخته شده است. اگر برابر homeopathy باشد که اشتباه است زیرا این روش به معنای «هماننددرمانی» است (در زبان عربی برای آن «معالجة المثلیه» را ساخته‌اند و در بیشتر زبان‌های اروپایی نزدیک به همان اصل یونانی و انگلیسی است). اگر هم «فرادرمانی» برابر انگلیسی ندارد و نوواژه‌ای است که در پارسی ساخته شده است، باز هم به نظر من از نظر مفهومی و دستور واژه‌سازی اشتباه است. زیرا «بالاتر» یا «بیشتر» از درمان نیست.