نظام‌الدین نیشاپوری (نیسابوری)

چهارشنبه ۲۷/اردیبهشت/۱۳۹۱ - ۱۶/می/۲۰۱۲

نظام‌الدین حسن بن محمد بن حسین قمی نیشابوری مشهور به نظام اَعرَج [=لنگ]، ریاضیدان، اخترشناس، فقیه، تفسیرگر و شاعر ایرانی بود. به احتمال زیاد پدر بزرگ وی از اهل قم بود که به نیشاپور کوچید و پدرش و خودش در همین شهر زاده شدند. البته برخی معتقدند که وی مدتی در قم زیسته است و به همین دلیل «قمی» خوانده شده است اما تعبیر درست‌تر همان قمی بودن پدر بزرگ او است. وی نزدیک سال 668 ق. / 1270 م. در نیشاپور زاده شد. آموزش‌های نخستین را در زادگاهش دریافت و در سال 703 ق. / ۱۳۰۴ م. به آذربایجان، مرکز حکومت ایلخانان، سفر کرد. در آذربایجان از شاگردان قطب الدین محمد بن مسعود شیرازی (درگذشته ۷۱۱ ق.) و سپس همکار وی در نپاهشگاه (رصدخانه‌ی) مراغه شد. قطب‌الدین شیرازی خود شاگرد خواجه نصیرالدین توسی بود.

نظام‌الدین اثرهای فراوانی در زمینه‌های گوناگون نگاشته است:

- تفسیر «غرائب القران و رغائب الفُرقان»: درباره شگفتی‌های قرآن که به «تفسیر نیشاپوری» هم شناخته شده است. وی می‌گوید «قصد داشتم این کتاب را در زمانی برابر مدت خلیفگی امیرالمومنین علی (یعنی پنج سال) تمام کند اما در عمل نوشتن آن برابر مدت چهار خلیفه (یعنی 30 سال) طول کشید. این کتاب پیش از سفر نظام به آذربایجان یعنی سال 703 ق. / 1304 م. آغاز شده است.

این کتاب در سال ۱۹۹۶ م. / ۱۳۸۵ خ. در شش جلد و ۳۷۶۲ صفحه به دست انتشارات «دار الکتب العلمیه» در شهر بیروت لبنان چاپ شده است.

- اوقاف القران

- شرح «تحریر المجسطی»: شرحی بر کتاب خواجه نصیرالدین توسی به نام «تحریر المجسطی» است. خواجه نصیر در کتاب خود «المجسطی»، کتاب مشهور بطلمیوس را گسترش داده و به برخی اشکال‌های آن اشاره کرده و راه حل‌های خود را هم پیشنهاده است. نظام این کتاب را در دوم جمادی الاخر سال 703 ق. / ژانویه 1304 م. به دستور استادش قطب‌الدین شیرازی، به نام خواجه سعدالدین ساوجی (درگذشته ۷۱۱ ق.) وزیر اُلجایتو نوشته است.

- شرح نظام بر «الشافیه»: شرحی بر کتاب «الشافیه» در صرف زبان عربی نوشته‌ی ابن حاجب (درگذشته 646 ق. / 1249 م.). این کتاب در نزدیکی سال 707 ق. / 1308 م. به پایان رسیده است.


- کشف حقایق زیج ایلخانی: کتابی به زبان پارسی در شرح «زیج ایلخانی» اثر دیگری از خواجه نصیرالدین توسی. (زیج ایلخانی نیز خود به زبان پارسی است) این کتاب در سال 708 ق. / 1308 م. به پایان رسیده است.

- شرح «مفتاح العلوم»: شرحی بر کتاب سَکّاکی (درگذشته 626 ق. / 1229 م.) این کتاب هم در سال 710 ق. / 1311 م. به پایان رسیده است.

- توضیح التذکره: شرحی بر کتاب «التذکره النصیریه» نوشته‌ی خواجه نصیرالدین توسی در هیات (اخترشناسی). این کتاب در روز نخست ربیع الاول 711 ق/ جولای 1311 م. به پایان رسیده است.

- البصائر فی مختصر تنقیح المناظر: کتابی در شرح کتاب «المناظر» نوشته‌ی حسن ابن هیثم در شیدیک (optics یا فیزیک نور)

- رسالة الشمسیه: کتابی در دانش حساب. گویا این کتاب به خواجه شمس‌الدین پسر خواجه رشیدالدین فضل‌الله تقدیم شده است. احتمالا این کتاب نزدیک 718 ق. / 1318 م. نوشته شده است.

با آن که وی در ریاضیات و اخترشناسی استاد بزرگی بود و از دانشمندان برجسته‌ی نپاهشگاه مراغه بود در دوره‌های بعد بیشتر با کتاب تفسیر قران خود شناخته شده و جنبه‌ی علمی او فراموش شده است. وی در سال ۷۳۰ ق./ ۱۳۲۸ م. درگذشته است.

آقای رابرت موریسون (Robert Morrison) در سال1998 م. / ۱۳77 خ. پایان‌نامه‌ی دکتری خود را در دانشگاه کلمبیا درباره‌ی زندگی علمی نظام‌الدین حسن نیشاپوری نوشت و در سال ۲۰۰۷ م. / ۱۳۸۶ خ. آن را پس از گسترش و پژوهش بیشتر به صورت کتابی منتشر کرده است:



نام کتاب: اسلام و دانش: زندگی‌نامه‌ی نظام‌الدین نیسابوری
Islam and Science: The Intellectual Career of Nizam al-Din al-Nisaburi
نویسنده: رابرت موریسون (Robert Morrison)
ناشر: روتلیج (Routledge)
سال: ۲۰۰۷ م. / ۱۳۸۶ خ.
صفحه: ۳۱۲

فهرست گنجانده‌های این کتاب چنین است:

پیشگفتار

فصل 1: بازسازی آموزش‌های نخستین نیشاپوری

فصل 2: اندیشه‌های علمی نخستین نیشاپوری

فصل 3: اندیشه‌های دینی نخستین نیشاپوری

فصل 4: اخترگویی فراهم‌آورنده‌ی بنیادی برای شناخت قدرت خداوند

فصل 5: اندیشه‌های علمی سپسین نیشاپوری

فصل 6: تاثیر دانش بر اندیشه‌های علمی نیشاپوری

فصل 7: حدود تاثیر دانش بر اندیشه‌های علمی نیشاپوری

نتیجه‌گیری

پیوست الف: تاریخ‌گذاری نوشته‌های نیشاپوری
پیوست ب: اخترشناسی نپاهشی نیشاپوری
پیوست پ: اخترشناسی نگریک (نظری) نیشاپوری

وی در این کتاب بر پایه‌ی کتاب‌های گوناگون نظام‌الدین مسیر زندگی علمی نظام را به دست می‌دهد و نوآوری‌های وی (و استادانش قطب شیرازی و خواجه نصیر) در زمینه‌ی اخترشناسی یا به اصطلاح قدیم «هیات» را نشان می‌دهد. کتاب‌های نیشاپوری پس از وی سال‌ها در مدرسه‌های علمی به عنوان کتاب درسی به کار می‌رفته است. برای نمونه غیاث‌الدین جمشید کاشانی، ریاضیدان و اخترشناس برجسته‌ی ایرانی (درگذشته 832 ق. / 1429 م.) در نامه‌ای به پدرش می‌نویسد که در مدرسه‌ی سمرقند کتاب «تذکره النصیریه» را با شرح نظام‌الدین نیشاپوری خوانده است.