خط در زمان ساسانیان

شنبه ۱۶/خرداد/۱۳۸۸ - ۶/جون/۲۰۰۹

آن گونه که ابن ندیم از قول عبدالله ابن مقفع (روزبه پسر دادویه) نقل می‌کند، در زمان ساسانیان ایرانیان نه تنها یک خط بلکه خط‌های گوناگونی داشتند که هریک برای کاربرد خاصی بوده است. نام خط‌های ایران به نقل از ابن مقفع چنین است:

۱- دین دفیریه (دین دبیره) که اوستا را بدان نویسند.

۲- ویش دبیریه: و آن سیصد و شصت و پنج حرف است که کتاب‌های فراست [=قیافه‌شناسی] و زجر [=فال] و اشارات چشم و آنچه بدین ماند بدان خط نویسند.

۳- خط دیگر که آن را کستج [=گشتگ = تغییر یافته] گویند و آن بیست و هشت حرف است که بدان عهود و مواثیق و اقطاعات می‌نوشتند و نقش مُهرهای شاهنشاهان پارس و طراز جامه و فرش و سکه بدین خط بود.

۴- خط دیگر که آن را «نیم کستج» [=نیم گشتگ] می‌گفتند و آن نیز بیست و هشت حرف است که نامه‌های پزشکی و فلسفه را بدان می‌نوشتند.

۵- خط دیگری موسوم به «شاه دبیریه» بود که پادشاهان عجم میان خویش بدان سخن می‌گفتند (؟) دور از مردم عامه، و سایر طبقات کشور را از آموختن آن نهی می‌کردند زیرا پرهیز داشتند که دیگری جز پادشاهان بدان واقف شده و از آن راه به اسرارشان وقوف یابد و ما آن خط را ندیده‌ایم.

۶- خطی بود که همه‌ی طبقات می‌نوشتند جز پادشاهان و آن «نامه دبیره» یا «هام دبیریه» [=هماگ دبیره = خط همگانی] بود و همان طور که بر زبان می‌گذشت نوشته می‌شد و نقطه نداشت و عدد حروف آن سی و سه حرف بود.

۷- خط دیگری که نام آن «راز سهریه« (؟) بود و پادشاهان رازها و اسرار خود را بدان خط می‌نوشتند و عدد حروف و اصوات آن چهل بود.

اما در کتاب «التبیه علی حروف التصحیف» این نام‌ها با کمی تغییر چنین آمده است:

۱- رم دفیره [در اصل هام دبیره]
۲- گشته دفیره
۳- نیم‌گشته دفیره
۴- فرورده دفیره
۵- راز دفیره
۶- دین دفیره
۷- وسف دفیره

فرورده (در پهلوی فرورتک) به معنای منشور یا فرمان شاهی است. وسف هم عربی شده‌ی وسپ یا ویسپ است که خود کوتاه شده‌ی هرویسپ در پهلوی است به معنای همه.

هم چنین قلم‌های زمان ساسانی در این کتاب چنین آورده شده است:

- داد دفیره: کتابت احکام قضایی
- شهر هَمار دفیره: [= آمار شهر] کتابت بیت الخراج
- کذه هَمار دفیره: [= آمار دربار] کتابت حسابداری دربار
- گنج هَمار دفیره: [= آمار گنج] کتابت حساب خزاین
- آهُر هَمار دفیره: [= آمار آخور] کتابت حساب اصطبلات
- آتشان هَمار دفیره: [= آمار آتشکده] کتابت حسابداری آتشکده‌ها
- روانکان هَمار دفیره: [= آمار رواندار] کتابت وقوف و اوقاف بوده است.

خاستگاه:
- سبک‌شناسی، محمدتقی بهار (ملک‌الشعرا)، جلد ۱، ص ۷۷-۷۸ و ۹۸ تا ۱۰۰

هم چنین ن.ک. مطلبی که در پاسخ همایون کاتوزیان نوشتم وقتی که در صدای فرانسه گفته بود ایرانیان هرگز از خود خط مستقلی نداشتند!