Tuesday, September 22, 2015

واژه‌شناسی: دقیقه و ثانیه

سه‌شنبه ٣١/شهریور/١٣٩۴ – ٢٢/سپتامبر/٢٠١۵

هر ساعت را به ۶٠ دقیقه و هر دقیقه را به ۶٠ ثانیه بخش می‌کنیم. اما دقیقه در زبان عربی در اصل صفت مادینه (مونث) از «دقیق» به معنای «باریک» است و «ثانیه» هم صفت مادینه از «ثانی» به معنای «دومین» است.

در زبان‌های اروپایی از جمله انگلیسی این دو را minute و second می‌گویند. بر پایه‌ی فرهنگ برخط ریشه‌شناسی انگلیسی، نخستین کاربردهای این دواژه در زبان انگلیسی به سده‌ی چهاردهم م./هشتم هجری می‌رسد.

واژه‌ی minute از راه زبان فرانسه‌ای به minuta در لاتین به معنای «خُرد، ریز، باریک» است که کوتاه شده‌ی pars minuta prima (بخش باریک نخستین) است. در زبان انگلیسی minute به عنوان صفت (با تلفظی دیگر) همچنان معنای «باریک و دقیق» را دارد.

واژه‌ی second هم باز از راه زبان فرانسه‌ای به secunda در لاتین به معنای «دومین» می‌رسد که آن هم کوتاه شده‌ی secunda minuta (بخش باریک دومین) است.



به نوشته‌ی فرهنگ برخط ریشه‌شناسی، این دو اصطلاح را بطلمیوس ریاضی‌دان برای بخش‌های دایره به کار برده است. اما تقسیم دایره به بخش‌های شصتگانی ریشه‌ای بابِلی و میان‌رودانی (بین‌النهرینی) دارد.

حال باید دید که آیا نخست ریاضیدانان مسلمان این دو اصطلاح «دقیقه» و «ثانیه» را بر پایه‌ی متن‌های ریاضی یونانی به صورت گرته‌برداری به عربی برگردانده‌اند یا این که ریاضیدانان اروپایی در ترجمه‌ی آثار ریاضیدانان شرقی که به زبان عربی بوده است این دو اصطلاح را به صورت گرته‌برداری به لاتین برگردانده‌اند.

3 نظر:

امیر قربانزاده said...

دوست گرامی با درود
شادم که می‌بینم پس از درنگی دراز. نوشتن در اینجا را دوباره آغاز کرده‌اید. من پیشنهادی دارم برای برابر پارسی واژه دقیقه. همانگونه که می‌دانید پسوند «ایک» همانند برابر انگلیسی/فرانسه آن، در زبان پارسی کهن هم بکار می‌رفته است. امروزه از این پسوند، نمونه‌های
بار + ایک = باریک
تار + ایک = تاریک
نزد + ایک = نزدیک
ناز + ایک = نازیک
هنوز در زبان پارسی بکار می‌روند. واپسین نمونه (نازیک) در پارسی امروزه به ریخت «نازک» در آمده است اما در ترکی آذربایجانی و کردی همچنان «نازیک» گفته می‌شود. در فرهنگ دهخدا «نازیک» به چمار لطیف و دقیق آمده است. من پیشنهاد می‌کنم که واژه «نازیک»، به ریخت «نازیکه» بجای دقیقه بکار برده شود. شما در این باره چه می‌اندیشید؟
پرسش دوم من این است که اگر «باریک» از ریشه «بار» آمده است آیا می‌توان گفت که «بار» همچون برابر انگلیسی/فرانسه آن می‌تواند چمار «میله» داشته باشد و بجای «میله» بکار برده شود؟

امیر قربانزاده said...

...چشم به راه پاسختان به پرسشهایم هستم

shahrbaraz said...

دوست گرامی
درود بر شما

با سپاس از پیغام‌تان.
دارم درباره‌ی نازیک و باریک و پیشنهاد شما بررسی می‌کنم. پاسخ‌تان را خواهم داد.

با سپاس
شهربراز